Her yýl olduðu gibi bu yýl da bir heyet, Gülcemal vapuru ile Çanakkale'ye gitti. Sahillerden bakarak güya þehitleri ziyaret etti. Hattâ bu yýl, garip bir tesadüfle Ýngiliz donanmasýna mensup askerler de karaya çýkarak kendi mezarlarýný ve âbidelerini ziyaret ederken bizimkiler yalnýz denizden, o kahramanlýk meydanýna bakarak hasretli ahlar çekmekle iktifa ettiler. Edebiyat Fakültesi tarih zümresi talebesinden bir haným, Çanakkale ziyaretinin gemi ile deðil, Ýstanbul'dan yaya olarak yapýlmasýný ve bizzat harp sahasýnýn ve þehitliklerin gezilmesini teklif ederek ortaya yepyeni bir düþünce attý. Biz yapmak istediðimiz halde bu yýl, birçok engeller dolayýsýyla, bu iþi yapamadýk. Fakat ey Türk Gençliði, sana soruyorum:

Sen Arap Muhammed'in mezarýný artýk býraktýktan sonra senin Kâbe'n Çanakkale, Sakarya ve Dumlupýnar deðil midir? Son, Kâbe'ne, rahat bir geminin içinde cazbant dinleyerek mi, yoksa yalçýn yollarda, vaktiyle Çanakkale'de Türk vatanýný korumaða koþanlarýn çektiði zahmeti çekerek, yayan mý gitmek istersin? Görüyorsun ki eller kendi þerefsizce yenilen ölülerine bile nasýl ihtiram gösteriyor, onlarýn baþýna ne büyük taþlar dikiyor... Sana gelince: Senin ölüme göz kýrpmadan bakan þerefli þehitlerinin hâlâ bir âbidesi yok!., Ey Türk gençliði! Çanakkale senin vatanýndýr!.. 18 yýl önce orada korkunç ve nispetsiz bir boðuþma oldu. Bir tarafta her türlü vesaitle pusatlanmýþ soðuk kanlý Ýngilizler, cesur Ýrlandalýlar, yaygaracý Fransýzlar, çevik Avustralyalýlar, sporcu Yeni Zelandalýlar; korkunç Senegallýlar, diðer tarafta da sessiz ve gösteriþsiz Türkler vardý. Bu korkunç boðulmayý harikulade kahramanlýklarý ile senin kanýndan olan Türkler kazandý. Fakat ne korkunç tecellidir ki 18 yýl geçtikten sonra orada yenilen düþmanlarýn âbideleri yükseliyor... Senin vatanýnda düþman abideleri... buna nasýl tahammül ediyorsun Türk genci? Diyelim ki paran olmadýðý için onlara lâyýk bir taþ dikemedin! Fakat yýlda bir defa oraya gidecek kadar kendinde kuvvet bulamýyor musun?

Türk genci! Yurdunda mekteplerin açýlmasýný, yollarýn yapýlmasýný, fabrika bacalarýnýn tütmesini devletten bekleyebilirsin! Fakat büyük ölülerine hürmet merasimini yapmak icap etti mi devlet senin gerinde kalmalýdýr, Her yýl muntazam bir kütle halinde Ýstanbul'dan kalkýp yaya olarak Çanakkale'ye gitsen, kanlý boðulma sahalarýný gezsen ve orada mertlik dersi alsan nasýl olur? Türk genci Çanakkale Destaný'ný hiç bir kalem bize olduðu kuvvetle anlatamaz. Eðer sen damarlarýnda temiz Türk kaný taþýyan bir insansan aþaðýdaki kýsaltýlmýþ satýrlarda kendi ýrkýnýn kahramanlýðýný oku:

* * *

Türkiye, Almanya ile ittifak ettikten sonra boðazlarý kapatmaða mecbur olmuþtu. 10 Aðustos 1914'le iki Alman harp gemisi boðazdan içeri girerek bize iltica etliler (Bu gemiler satýn alýnarak Yavuz ve Midilli adý konuldu). Bu iki gemiyi kovalayan Ýngiliz donanmasý boðaz toplarý karþýsýndan döndü. Eylül'den itibaren boðaz düþman tarafýndan abluka edildi. Boðazlar kapanýnca Rusya, kendi müttefiklerinden ayrýlmýþ oldu. Halbuki Rus ordusunun teçhizatý kötü, cephanesi azdý. Boðazlar açýlýrsa Ýngiliz ve Fransýzlarýn yardýmý ile Ruslarýn milyonluk askerleri silâhlandýrýlacak ve bu büyük kuvvetle Almanya ezilecekti. Diðer taraftan 1914'te baþlayan Türk taarruzu üzerine Rus baþkumandaný Ýngiltere'ye müracaat ederek Türklerin dikkatini baþka tarafa çekmek için Türkiye aleyhine bir nümayiþ yapýlmasýný rica etti. Bu suretle uzun müzakerelerden sonra Çanakkale'ye taarruza karar verildi.

Düþman 1915 Þubat'ýnda Çanakkale'ye deniz hücumlarý yapmaða baþladý. Bir kaç defa yapýlan bombardýmanlarýn bazýlarý oldukça muvaffakiyetli oldu. Fakat boðaz gerilemedi. Bu sýralarda yalnýz deniz kuvvetleriyle bu iþin baþarýlamayacaðý anlaþýldýðýndan 60.000 Ýngiliz ve 17.000 Fransýz'dan mürekkep bir de ordu hazýrlandý. 18 Mart 1915'te katî deniz taarruzu yapýldý. Ýngiliz ve Fransýzlarýn 316 topuna biz 93 topla karþý koyduk. Akþama kadar süren bu çetin çarpýþmada vaziyet bizim için oldukça buhranlý oldu. Umumi seferberlik dolayýsýyla orduya gelen en ihtiyar efrat bile hiç olmazsa su taþýmak suretiyle vazifelerini yaptýlar ve bazýlarý ezan okuyarak maneviyatý takviye ettiler. Harpte düþmanýn üç zýrhlýsý ve iki torpidosu battý. Ýki zýrhlýsý da mühim surette zedelendi. Düþmanýn insan zayiatý da 2000'den çoktu. Buna karþý biz 3 zabit 22 nefer þehit, 2 zabit 59 nefer yaralý vermiþtik. Bu harple Türk ordusunun cephanesi bitmiþti. Eðer ertesi gün düþman yeniden taarruz etseydi belki kazanabilirdi. Fakat yedikleri tokattan maneviyatlarý o kadar kýrýlmýþtý ki taarruz edemediler. Bu darbe düþmanlarý manen çok sarstý. Büyük bir þaþkýnlýk ve kararsýzlýk içinde kaldýlar. Boðazýn dýþýndaki 77.000 kiþilik kuvvetlerini karaya çýkararak taarruz edecek yerde manasýz bir hareket olarak bu kuvveti Mýsýr'a sevk ettiler.

Nisan'da bu kuvvetler yeniden adalarda toplanmaða baþladý. Ýngiliz-Fransýz sefer heyetinin baþkumandaný General Hamilton 23 Nisan'da ihraç yapmaða karar verdi ise de ancak 25 Nisan'da yapýlabildi. Düþmanýn plâný þöyle idi: Asýl kuvvet Seddilbahir'e çýkacak ve buradan merkez istihkâmlarýnýn arkasýna yürüyecek. Bu hareketi Kumkale'ye çýkacak olan takviye edilmiþ bir Fransýz alayý seyredecek, takviye edilmiþ bir Ýngiliz fýrkasý da Kabatepe'ye çýkarak hem asýl kuvveti seyredecek , hem de fýrsat bulursa en kýsa yolla merkez istihkâmlarýnýn arkasýna yürüyerek asýl kuvvetle hareket edecek. Saros Körfezi'nde ve daha sair bazý yerlerde de Türkler'i aldatmak için nümayiþler yapýlacak... Bu plân çok güzeldi.

Bize gelince; düþmanýn 18 Mart taarruzundan sonra Çanakkale'yi oldukça takviye etmiþtik. 65 taburdan, yani takriben 60.000 kiþiden mürekkep bir Türk ordusu Çanakkale'yi müdafaa edecekti. Ordu kumandaný Alman müþir Liman Paþa idi. Ýki kolordu kumandaný da Alman'dý. Orduda ceman 10­15 Alman zabiti vardý. Fakat Alman kumandan yanlýþ bir müdafaa sistemi tatbik etti: Bir kere Ýngiliz ve Fransýzlar'ýn asýl taarruzunu Anadolu cihetinden bekleyerek birinci orduyu teþkil eden iki kolordudan birini tamamen Anadolu sahasýna geçirmiþlerdi. Bu suretle hakikî ihraç sahasýnda kuvvetimiz azalmýþtý. Saniyen düþmanýn karaya çýkmasýna manî olmak usulü yerine, karaya çýktýktan sonra ilerlemesine mani olmak usulünü takip ediyordu. Türk kumandanlar bunun mahzurlarýný Liman Paþa'ya söyledilerse de dert anlatamadýlar. Sonradan Alman baþ kumandanýnýn takip ettiði usulün yanlýþlýðý meydana çýktý. Fakat artýk yapýlacak bir þey kalmamýþtý.

25 Nisan sabahý düþman gemileri þiddetli bir ateþle tabyalarýmýzý dövmeðe baþladýlar. Liman Paþa'nýn asýl taarruzu Anadolu tarafýndan beklemek hakkýndaki fikrinin yanlýþlýðý anlaþýlýnca Anadolu'daki kolordudan Rumeli tarafýnda takviye kýtalarý geçirmeðe teþebbüs edildi. Fakat bu iþ pek güçlükle oluyordu. Çünkü düþman tahtelbahirleri de Marmara'ya girmiþlerdi ve þiddetli fâaliyette bulunuyorlardý.

Düþman takip ettiði plan mucibince Kumkale'ye bir Fransýz livasýný ihraç etti. Burada Fransýzlar'la pek kanlý boðuþmalar taarruz ve mukabil taarruzlardan sonra 26-27 Nisan gecesi düþman burayý boþaltarak çekildi. Buradaki iki günlük harplerde Fransýzlar 780, biz ise 1750 zayiat vermiþtik.

Arýburnu cihetine gelince: Burada o zaman kaymakam bulunan Gazi'nin kumandasýndaki 19. fýrkamýz ve bir de 9. fýrkamýz vardý. Düþman, ihracýný, Avustralya ve Yeni Zelanda efradýndan mürekkep olan ve kýsaca "Anzak" denilen kolordusu ile yapacaktý. Düþman donanmasýnýn þiddetli ateþi altýnda burada 25 Nisan günü ilk kafile olan 1500 Anzak sabah saat 4.20'de karaya çýktý. Bunu gören 27. Türk alayýnýn ikinci taburu derhal mukabeleye baþladý. Düþman arkadan 2500 kiþilik öncüsünü de çýkardý. Üç parti olarak asýl kuvvetten 4000 kiþi daha ihraç olundu. Bu üstün kuvvet bizim bir tek taburumuzu sürerek ilerlemeðe baþladý. Halbuki bu sýrada Liman Paþa hâlâ Bolayýr'a yapýlan gösteriþ hareketini hakikî sanarak onunla meþguldü. Ýþte bu sýrada ihtiyat olarak Bigalý-Maltepe civarýnda bulunan 19. Türk fýrkasýnýn kumandaný kaymakam Mustafa Kemal Bey kendi kendine bir karar vermek mecburiyetinde kalarak o beklemeden, arkasýnýn büyük bir kýsmýný harekete hazýr bir halde Bigalýda býrakarak 57. alayla Arýburnu'na yürüdü. Düþman zayýf Türk kýta'larýný geriye sürerek Conkbayýrý'na doðru ilerliyordu. Kaymakam Mustafa Kemal Bey Conkbayýrý'na düþmandan daha önce geldi. Ricat etmekle olan perakende Türk neferlerine siper aldýrarak mukavemet etti. 57. alay gelinceye kadar vakit kazandý.

Takriben 4.500 kiþilik bir Türk kuvveti bir cebel bataryasýnýn himayesi ile 12.000 kiþilik Avustralya fýrkasýna taarruz etti. Vaziyet bizim için buhranlý olmak üzere bulunduðu bir sýrada düþman geriye atýlarak deniz kenarýna hapsedildi. Düþman ancak donanmasýnýn ateþi sayesinde denize dökülmekten kurtuldu. Bu taarruzlar düþmaný o kadar korkutmuþtu ki karþýlarýnda aðýr topçuya malik 20.000 kiþilik bir Türk ordusu olduðunu vehmediyorlardý. Bu harpte Türkler büyük bir aþk ve þevkle çarpýþmýþlardý. Bir çok efrat ayak üzerinde çamaþýr deðiþtirip abdest alarak temiz elbise ile þehit olmak üzere harbe giriyorlardý. Bu suretle seçme ve birkaç mislî faik Avustralya fýrkasýný yüz geri ettirmiþlerdi.

Düþmanýn asýl hedefi olan Seddilbahir'e gelince: Burasý da ayný bir erlik meydaný olmuþtu, ihracýn ilk gününde karaya çýkan bir Fransýz ve iki Ýngiliz fýrkasý yani 40.000 kiþi karþýsýnda bizim yalnýz 26. alayýmýzýn iki taburuyla bir istihkâm bölüðümüz, bir jandarma taburumuz ve 24 topumuz (yani en çok 3000 kiþi). Burada makineli tüfeðimiz hiç yoktu. 25 Nisan sabahý düþmanýn 6 zýrhlý, 4 kruvazör ve birçok muhriplerden mürekkep donanmasýnýn kuvvetli ateþi altýnda düþman beþ noktadan (Zýðýndere, Tekeburnu, Tekekoyu, Ertuðrulkoyu, Murtu limaný) karaya çýkmaða baþladý. Bu zayýf sahil kuvvetimiz düþmanýnýn insan yüklü birkaç þalopasýný batýrdýktan ve Ertuðrul koyuna yapýlan ilk ihracý reddettikten sonra, düþman nihayet karaya çýkabildi ve birinci hattaki bölüðümüz ilk ihraç kademesindeki en az 8­10 taburla saatlerce taarruz, mukabil taarruzlarla boðuþtuktan sonra geriye çekildi. Eðer burada 26. alayýn kumandaný merhum kaymakam Kadri Bey'le bir avuç askerinin her türlü hesap ve ihmalin haricindeki harikulade kahramanlýkla dolu dayanýþý olmasaydý, ihtimal ki düþman daha o günden hâkim bir tepeyi tutar ve bizim için elîm bir vaziyet meydana gelebilirdi. 26 Nisan'da düþmanýn buradaki kuvveti en yüksek derecesine varmýþtý, 26 Nisan'da düþmanýn taarruz eden 35-40 taburuna karþý bizim yalnýz 9 taburumuz vardý. 27-28 Nisan günleri düþman taarruzuna devam etti; biraz ilerledi. Düþmanýn bugün vardýðý hat, son hattýr. Bundan sonra düþman Çanakkale'den kaçýncaya kadar hiç ilerleyememiþtir. 1 Mayýs'ta buradaki kuvvetimiz en çok 13.000 kiþilik 19 tabura varmýþtý. Bu kuvvetle en aþaðý üç misli üstün düþmana taarruz yapýldý. Maddî bir netice alamadýk. Fakat zatî teþebbüsü düþmandan aldýk. 2/3 Mayýs'ta 23 tabura çýkan, fakat verdiði zayiat dolayýsýyla sayýsý 10.000e düþen kuvvetimizle yeni bir gece taarruzu daha yaptýk. Fransýzlarýn kýsmýnda bazý yerlerde denize kadar gittik. Düþman bu harpte müthiþ zayiata uðradý. Bu taarruzlar sayesinde Seddilbahir cihetinde tehlike durduruldu ve vaziyet tespit edildi.

6, 7, 8, 9 Mayýs günlerinde Ýngiliz ve Fransýzlar mütemadiyen sýk taarruzlar yaptýlar. Fakat kendilerine o kadar þiddetle mukabele edildi ki düþman hiç bir netice alamadý. 15 Mayýs'ta biz taarruz ederek düþmanda mühim bir tepeyi geri aldýk. 22 Mayýs'a kadar siper harbi devam etti. Bu sýrada gelen Alman tahtelbahirleri düþman donanmasýný taciz etmeðe baþladýklarýndan kumandanlýk bu fýrsattan istifade ederek evvelâ Arýburnu'ndaki düþmaný denize dökerek sonra Cenup gurubuna taarruza karar verdi. 18/19 Mayýs gecesi yeni gelen Ýstanbul ikinci fýkrasýnýn da iþtîraki ile þiddetli bir gece taarruzu yapýldý. Düþman iyice yerleþmiþ olduðundan ve faik kuvvetlere malik bulunduðundan muvaffak olamadýk. Bundan sonra Arýburnu muharebeleri siper harbine inkýlap etti. 22 Mayýs'la cenup gurubunda yalnýz Fransýzlar tarafýndan sol cenahýmýza bir taarruz yapýldý. Bu taarruz bizim 43 þehit ve 427 yaralýmýza karþý düþmanýn yaldýz 2000'den fazla ölüsü siperlerimiz önünde kalmak þartý ile kýrýldý.

4 Haziranda tekmil Ýngiliz ve Fransýz kuvvetleri kara topçusunun da yardýmýyla taarruza kalktý. Bugün Cenup gurubundaki kuvvetimiz 25.000 kiþilik 37 taburdu. Düþman ise takviye edilmiþ beþ fýrka yani 65.000 kiþiyle taarruza kalkmýþtý. Ertesi geceye kadar süren pek kanlý boðuþmalardan sonra düþmanýn önceden zaptedebildiði bazý siperlerimiz yine geri alýnarak bu taarruzda kýrýldý. Bu harpler iki taraf için de müthiþ zayiata sebep oldu. Bizim zayiatýmýz 12.000 kiþi idi. Düþman top baþýna belki 100 mermi attýðý halde bizim toplarýmýz 20-30 mermi atabilmiþti. Çünkü cephanemiz azdý. 21 Haziran'da sol cenahýmýzda müthiþ bir Fransýz taarruzu inkiþaf etti. Fakat büyük zayiatla kýrýldý. 28 Haziran'da sað cenahýmýzda Ýngiliz taarruzu baþladý. Bu da pek çetin oldu. 6 Temmuz'a kadar taarruzlar, mukabil taarruzlar halinde devam etti ve neticede kýrýldý. 12-13 Temmuz günlerinde yine Fransýzlar gayet þiddetli ve aralýksýz taarruzlar yaptýlarsa da pek kanlý boðuþmalardan sonra bu da kýrýldý. Bundan sonra düþman buralardan geçemeyeceðini anladýðý için ya çekilmek yahut baþka bir yerde talih denemek mecburiyeti karþýsýnda kalýyordu. Düþman ikinci þýkký seçti. Bu suretle Anafartalar Savaþý baþladý.

Düþman yine doðru düþünmüþ, bizim yüksek kumanda heyetimiz yine yanlýþ düþünmüþ ve aldanmýþtý. Düþman gayet doðru olarak Anafartalar'a yeni bir kuvvet çýkarmaða ve bunun yardýmý ile Arýburnu cephesini yýkýp Cenup gurubundaki ordumuzu mahsur býrakmaya ve harbi bir hamlede bitirmeye karar vermiþken biz yine düþmanýn yeni icraatýný baþlýca Saros Körfezi'nde. Bolayýr tarafýnda bekliyorduk. Hattâ ilk takýldýðýmýz fikir mucibince Anadolu tarafýný bile gözden kaçýrmýyorduk. Düþman bizim nazarýmýzý baþka yerlere çekmek için bazý yerlerde gösteriþ taarruzu da yapacaktý. Bu cümleden olarak Aðustos gecesi bir Yunan mülâzýmýnýn kumandasýndaki 300 Rum gönüllüsü Saros Körfezi mýntýkasýnda Sazlýdere civarýna çýktý. Ayýn 6 Aðustos gününde de müttefiklerin Cenup gurubu cephesîndeki Türk kuvvetlerini Þimal'e, Anafartalar mýntýkasýna sevk etmelerine mani olmak için yapacaklarý taarruz baþlamýþtý. Saat 14.30'dan I6'ya kadar süren topçu ateþinden sonra sekizinci Ýngiliz Kolordusu taarruza geçti. Bazý siperleri zaptettiyse de mukabil saldýrýþla bu siperler geri alýndý. Akþam üstü yapýlan ikinci bir taarruz da ayný neticeyi verdi.

Arýburnu mýntýkasýndaki Ýngiliz ordusu da gizlice 17.800 kiþiyle takviye edilmiþti. Bu cephede Ýngilizler 6 Aðustos'ta þiddetle taarruza geçtiler. "Kanlý sýrt'ý Avustralyalýlar zaptetti. Türklerin yaptýðý mukabil taarruz da muvaffak olamadý. Geceleyin yapýlan yeni mukabil taarruzlarda muvaffak olamadý. 7 Aðustos'la düþman ilerlemek istedi. Fakat söktüremedi. 8 Aðustos'ta düþman, donanmanýn da iþtiraki ile yeni bir taarruz daha yaptý.

Düþmanýn sað kolu Conkbayýrý'na çýktý ve yüz metrelik bir kýsmýný zaptetti. Düþmanýn diðer yerlerdeki taarruzlarý püskürtüldü. Fakat Conkbayýrý tarafýmýzdan yapýlan bir kaç mukabil taarruza raðmen geri alýnamadý. Ancak, hattý bâlânýn bir kýsmýný almaða muvaffak olmuþ olan Ýngilizler bir mukabil saldýrýþla 15-20 metre kadar geriye atýldý. 9 Aðustos'ta düþman tekrar saldýrdý. Fakat bir netice alamadý. 9 Aðustos akþamý Anafartalar gurubu kumandaný olan Gazi, Conkbayýrý'na geldi. Conkbayýrý'ný geri almak için yapýlacak hareketi tertip etti. 10 Aðustos günü sabah saat 5.30'da topçu istihzaratý olmaksýzýn, fakat bir anda ve baskýn tarzýnda yapýlan bir süngü hücumu ile oradaki düþman geri atýldý.

Epeyce de kovalandý. 6-10 Aðustos çarpýþmalarýnda biz 18.000, Ýngilizler 12.000 kiþi kaybetti.

Düþman bu surette Cenup'ta þiddetli taarruzlarla bizi oyalarken Anafartalar ihracý da baþlamýþtý. Evvelki ihraçlardan alýnan dersle bu sefer her þey daha mükemmel bir surette hazýrlanmýþtý. 6 Aðustos gecesi 13.000 asker ve 24 toptan mürekkep olan ilk Ýngiliz kýtasý üç noktaya çýkarýldý. Ýngilizler hareketi gayet gizli tutmuþlar ve mükemmel bir muvaffakiyetle sevkulceyþ baskýný tarzýnda bu ihracý yapmýþlardý. Bu mýntýkadaki kuvvetimiz (buradan ihraç ummadýðýmýz için) iki buçuk tabur kadardý. Karaya müþkülatsýz çýkan Ýngilizler çabucak intizamlarýmýzý iade ederek karþýlarýna çýkan ufak bir müfrezemizi geri attýlar. Fakat karanlýkta yolu þaþýrmamak için sabahý beklemek gibi büyük bir korkaklýk gösterdiler. Daha Þimal'de Suvlada yapýlan ihraç bu kadar kolay ve muntazam olmadýysa da umumiyetle 9. Ýngiliz kolordusu karaya muvaffakiyetle çýkmýþtý. 7 Aðustos günü Ýngilizler ilerleyebilse idiler kazanacaklardý. Çünkü 26.750 kiþilik Ýngiliz ordusunun karþýsýnda ancak 3.000 Türk vardý. Fakat Ýngiliz generali ilerlemek cesaretini gösteremedi. 8 Aðustos'ta da Ýngiliz kolordusu bir þey yapamadý.

9 Aðustos'ta Türkler geriden gelen kuvvetlerle takviye edilmiþ bulunuyorlardý. Bu suretle hem Türkler hem Ýngilizler taarruza hazýrdý.

Bugün karþýlýk taarruzlarla geçti. 10 Aðustos'ta Ýngilizler taarruz etti. Fakat bir netice alamadýlar. 7-10 Aðustos'ta Ýngilizlerin zayiatý 400 zabit ve 8000 neferi bulmuþtu.

11 Aðustos'ta düþman 54. fýrkasýný da Anafartalar'a ihraç etti. Bu suretle 11 Aðustos'ta 20.000 Türk'e karþý 30.000 Ýngiliz bulunuyordu. Bununla beraber vaziyet deðiþmedi. 12 Aðustos'ta, yeni ihraç edilen 54. düþman fýrkasý taarruza sevk edildiyse de taarruz bu fýrkanýn birinci alayýnýn Türklere esir olmasýyla neticelendi.

15 ve 16 Aðustos düþman Kireçtepe'ye muvaffakiyetli bir taarruz yaptýysa da bu da durduruldu.

21 Aðustos'ta General Hamilton yeniden aldýðý kuvvetlerle yeniden taarruza karar verdi. Bir saat süren ve donanma ateþiyle takviye edilen topçu hazýrlýðýndan sonra Ýngilizler saat 15.30'da taarruz ettiler. Bir kýsým Türk siperlerini zaptettiler. Bu siperler mukabil bir saldýrýþla derhal geri alýndý. Bu taarruzda bir Ýngiliz livasý topçu mermilerinden çýkan bir fundalýk yangýnýndan kaçmak için girdiði derede Türk ateþi altýnda mahvoldu. Ertesi günü de düþman þiddetle taarruza devam etti. Ve bu sefer aldýðý bir iki siperi tekrar geriye kaptýrmadý. Bu taarruz da bu suretle bitti.

21-22 Aðustos harplerinde Ýngilizler 7.500, Türkler 3.300 zayiat vermiþlerdi. Bu harpler iki tarafý da fena halde yorduðundan bundan sonra belli baþlý bir harp olmadý. Ve düþman bilfiil maðlûbiyeti kabul etti. 12 kanunuevvelde düþman tahliyeye baþladý. Anafarta ve þimal guruplarýnýn tahliyesi 19/20 kânunuevvel gecesi bitti. Havalarýn iyi gitmesi tahliyeye çok yardým etti. Bu tahliye büyük bir muvaffakiyetle yapýldý.

Türkler'in hiç haberi olmadý. Fakat düþman bize bir çok levazým ve mühimmat býraktý. 8/9 kânunusani gecesi de Cenup gurubu boþaltýldý. Burada da bîr çok mühimmat elimize geçti. Bu suretle Þimal grubunda 236, Anafartalar gurubunda 136 gün aralýksýz süren bu savaþ þanlý Türk silâhlarýnýn zaferi ile bitiyordu.

Fakat bu zafer ucuz kazanýlmamýþtýr. Burada harbeden kuvvetlere göre verilen zayiat o kadar korkunçtur ki, eðer Fransýzlar Garp cephesinde bu nispette zayiat verselerdi bir ayda 6 milyon insan kaybederlerdi. Halbuki Fransa 4 senede 3 milyon zayiat vermiþtir. Çanakkale savaþýnda iki tarafýn zayiatý þudur:

Hastalarýn da bir kýsmý ölmüþtür. Meselâ 85 bin Türk hastasýndan 21.000'i ölmüþtür. Bunlardan baþka iki tarafýn birbirine verdiði esirler ve kayýplar da vardýr. Umumiyet itibariyle Türkler'in zayiatý 250.000, düþmanlarýn 300.000'dir. Harp müddetince Çanakkale'ye Ýngilizler 460.000, Fransýzlar 80.000 kiþi sevk etmiþlerdir. Mecmuu 540.000 eden bu kuvvetin 300.000 zayiat verdiði düþünülürse ne müthiþ zayiat verildiði anlaþýlýr. Türkler'in en seçme ve deðerli askerlerinden yarým milyonunu Çanakkale'de kullanmýþlardýr. Fakat akýtýlan kanlar boþa gitmemiþ, harp iki yýl daha uzayarak Rusya'nýn devrilmesine sebep olmuþtur. Bunun için umumî harbin Garp cephesinde deðil burada hallolunduðunu kabul etmek lâzýmdýr. Çanakkale müdafaasý olmasaydý Rus Çarlýðý devrilmeyecek ve Ýstiklâl Harbi yapýlamayacaktý.

Bunu hiçbir zaman unutma Türk genci.