Dünya Tarihi Ansiklopedisi, Milliyet Yayınları.
Türk tarihinde büyük Türk kağanları tahtına çıkan soylar içinde en büyüğü ve en önemlisi Göktürklerdir. 552’den 745’e 193 sene iktidarda kaldılar. 552’de Avarlardan iktidarı aldıklarında Bumin, Doğu Kağanı, ona bağlı İstemi de Batı Kağan’ı oldu. Türk boylarını birleştirerek kurdukları bu devlet tarihte ilk Türk adını almıştır. Bumin’den sonra oğulları değil, yüksek yönetim kabiliyeti sebebiyle İstemi Kağan başa geçti. İstemi’den sonra oğulları Batı Kağanı, Bumin’in oğulları da Doğu Kağan’ı oldular. Bu devirde Mete Han’dan beri Türklerin ülkesi en geniş sınırlarına ulaştı. Batıda Volga’ya doğuda Kore’nin kuzeyinde Okyanus’a erişildi. Bizans ile dostluk tesis eden Göktürklerin büyük rakipleri Çin Seddi ile ayrıldıkları güneydoğu komşuları Çin ve batıda gücünün doruğundaki Sasani Devleti idi. VII. yüzyıl sonlarıyla VIII. yüzyıl başlarında Türkler, Müslüman Araplar (Emeviler) ve Çinliler medeniyetlerinin ve güçlerinin doruğundaydı. Asya’nın bu üç büyük ırkı büyük mücadelelerle kıtayı paylaştılar. 694 ve 706 yıllarında Çinlileri üst üste yenerek doğuda güçlenen Göktürkler batıda da Buhara’ya kadar ilerleyip (707) yeniden Araplarla karşı karşıya geldiler. Bundan sonra asi Oğuzlar ve Bayırkularla, sonra da iktidar için Kültigin ve Bilge Kağan’lar mücadelesi ile devlet zayışadı. İçten Oğuzlarla, geniş sınırlarda Araplar ve Çinlilerle mücadele zordu. Bunlara Uygur, Karluk, Kırgız ve Basmil Türkleri de katılınca devlet yıkıldı. (745) Göktürkler ilk defa “Türk” adıyla devlet kurdular. Aristokratik ve yerleşik bir devlet düzeni tesis ettiler.
Kültigin Yazıtı
Ben Tanrı gibi gökte doğmuş Türk Bilge Kağan, şimdi tahtıma oturdum. Sözlerimi sonuna kadar işit, bütün küçük kardeşlerim, yeğenlerim, oğullarım, bütün soyum, milletim, sağdaki şadagıt beyler, soldaki tarkanlar, buyruk beyleri Otuz-Tatar, Dokuz Oğuz beyleri, bu sözlerimi iyice işit, dikkatle dinle:
Üstte mavi gök, altta kara yer yaratıldığında, ikisi arasında insanoğlu yaratılmış. İnsanoğlu üzerine de atalarım Bumin Kağan, İstemi Kağan tahta oturmuşlar; tahta oturarak Türk milletinin ülkesini, töresini kurmuşlar, düzenlemişler. Dört yön hep düşmanmış, asker yollayıp dört yöndeki milletleri, hep egemenliği altına almış, hep itaatli kılmışlar. Doğuda Kadırkan ormanına, batıda Demirkapı’ya kadar yerleştirmişler. Bilgili kağanlarmış, yiğit kağanlarmış.
İçi aşsız, dışı elbisesiz, zayıf, zavallı millet üzerine kağan oldum. Küçük kardeşim Kül Tigin’le sözleştik: Babamızın, amcamızın kazandığı milletin adı sanı yok olmasın diye, Türk milleti için gece uyumadım, gündüz oturmadım, kardeşim Kül Tigin ile, iki şad ile ölesiye bitesiyle çalıştım... Ondan sonra, Tanrı yardım ettiği için, ölecek milleti dirilttim, çıplak milleti giydirdim, yoksul milleti zengin ettim, az milleti çok ettim. Başka ülkeli, başka kağanlı milletlerden daha iyi kıldım. Bütün bu yazıları ben, Kül Tigin’in yeğeni Yolığ Tigin yazdım.