Tuvalet Eğitimi

Yürümek, konuşmak, yemek yemek gibi tuvalet eğitimi de çocuktan beklenen gelişimsel görevlerdendir. Çocuğun ne zaman tuvalet eğitimini alabileceği konusunda kesin yaş sınırları bulunmasa bile çoğu çocuk 24-36 ay arasında bu beceriyi kazanır. Tuvalet eğitimini kazanmak sinir sisteminin ve mesane bölgesindeki kasların gelişimi ile ilgilidir. Bu gelişme bazı çocuklarda diğerlerine göre daha geç olabilmektedir. Örneğin; beş yaşın üstündeki çocukların %20’si idrarını tutamama sorununu yaşamaktadır.

Sürekli ve her gün idrarını tutamamaya birincil enüresis, idrarını tutabilmeyi öğrendikten sonra yeniden idrarını tutmakta güçlük çekmeye ikincil enüresis ve dışkı kaçırmaya ise enkopresis denmektedir. Enüresis ve enkopresis tanısında çocuğun 5 yaşından büyük olması ve sorunun üç aydır devam ediyor olması gerekmektedir (DSM-4; APA, 1994). Birincil enuresisin nedeni kalıtımsal etmenlere de bağlı olarak sinir sisteminin gelişimiyle ilgili olabilir. İkincil enüresisin ise çocuğun aile, arkadaş ya da okul yaşantısındaki öğretmen değişimi, yeni bir kardeş gibi herhangi bir değişiklik, idrar yolu enfeksiyonu, fiziksel travmalar ya da kan şekerinin yüksek olması gibi nedenlerle ortaya çıkabilir. Enuresis ve enkopresisden şüphelenildiğinde bir uzmana danışılmalıdır.

Çocuk, gelişen dil becerilerinin de yardımıyla tuvalet eğitimine hazırlanabilir: Tuvalete (lazımlığa) oturmanın keyifli olduğu bilgisi verilip, çocuğa: “Sen de yakında benim gibi çişini tuvalete yapabilirsin.” denebilir. Bebeksi davranışlar göz ardı edilip büyümenin olumlu yönlerinin üzerinde durulmalıdır. Ayrıca, tuvalet eğitimi konusunda öyküler okuma, su içen ve altını ıslatan bir oyuncağı izleme ya da çocuğun oyuncak bebeğin bezini çıkarıp tuvalete götürmesi gibi evcilik oyunlarını oynaması tuvalet eğitimine ön hazırlık olacaktır. Bunun yanı sıra, “Acıktım, yemek yiyeyim; üşüdüm, hırkamı giyiyorum; parmağım acıdı, yara bandı sarayım; çişim geldi, tuvalete gidiyorum” gibi beden sinyallerinin ifade edilmesi de tuvalet eğitimini kolaylaştırabilir.

Çocuğun tuvalet eğitimine hazır olup olmadığını anlamamıza yardımcı olabilecek bazı ipuçları vardır:

• Günde iki saat kuru kalabilen bir çocuk fizyolojik olarak hazır anlamına gelebilmektedir.

• Tuvaletini düzenli olarak yapma ve yaptığını belli etme: yüzünde kızarmalar, çömelme gibi.

• Tuvaletini yaptıktan sonra rahatsız olma

• Tuvalet ile ilgili terimlere aşina olma: tuvalet, çiş, kaka, penis, vajina gibi.

• Basit yönergeleri anlayıp yerine getirebilme.

• Basit işleri yapabilme: pantolonunu indirebilme, eteğini kaldırabilme gibi.

• Merak: başkalarını tuvalette izleme, onları taklit etmeye çalışma gibi.

Bu ve benzer belirtilerden birkaçı varsa çocuk tuvalet eğitimine hazır demektir. Ancak, kardeş doğumu ya da taşınma gibi çocuğun yaşamını etkileyecek bir olay olmuşsa ya da çok yakında olacaksa, tuvalet eğitimi ertelenebilir. Tuvalet eğitimi sürecinde sabırlı olmak, sakin olmak, çocuğu zorlamamak, çocuk direnç gösterdiğinde tuvalet eğitimine ara vermek ve çocuğun en ufak bir çabasını övmek önemlidir.

İdrarını Tutma Güçlüğü Konusunda Neler Yapılabilir?

• 5-6 yaş üzeri çocukların %20’si tuvalet becerilerini kazanmada güçlük yaşarlar, çocuğun bu güçlüğünü onun suçuymuş gibi algılamamak ve yansıtmamak önemlidir.

• Çocuğun gereksinimi olan duygusal desteği vermek ve kendisini kötü hissetmesine yol açacak mesajları iletmemek önemlidir. Örneğin; çocuktan olayı açıklaması istenmemeli ya da: “Neden çişini kaçırdın?” gibi yanıtlayamayacağı sorular sorulmamalıdır.

• Çocuğun bu güçlüğünden, bilmesi gerekmeyen kişilere söz etmemek ve bir şekilde öğrenenlerin de kesinlikle alay etmelerini engellemek önemlidir.

• Uykudan hemen önce çocuğun sıvı alımı azaltılabilir ama diğer zamanlarda bunun mutlaka telafi edilmesi gerekir.

• Egzersiz yapılabilir: Çocuk tuvaletini iyice tutabilir (örneğin; 10 dakika ve günde iki kez) ve ondan sonra idrarını yapabilir.

• Çocuk 4 yaşından büyükse kendi kendine telkin yöntemi denenebilir: “Tuvaletim geldiğinde uyanacağım, çişimi tuvalete yapacağım, gelip tekrar uyuyacağım ve uyandığımda yatağım ıslanmamış olacak, pijamalarım da kuru kalacak” gibi.

• Çocuk 6 yaşından büyükse, çalar saat sistemi ya da alarm sistemi kullanılabilir.

• Tuvalet kazalarının olabileceğini kabul etmek önemlidir: Tuvalet eğitimine erken başlanması, yaşam değişiklikleri, heyecan ya da çocuğun ilgisini çok çeken bir etkinliğe katılması gibi nedenlerle tuvalet kazaları yaşanabilir. Herhangi bir beceriyi kazanırken nasıl aksamalar oluyorsa idrarını tutamama da çocukluk döneminin oldukça doğal bir parçasıdır.

• Tuvaletini kaçıran bir çocuktan özür dilemesini, bir daha olmayacağına ilişkin söz vermesini istemeyin. Bu sadece çocuğun kendisini daha da kötü hissetmesine neden olabilir. Olumsuz bir yorum yapmayın: “Tamam bu bir kazaydı, gelecek sefere tuvalete zamanında yetişirsin” diyerek hemen üstünü değiştirin. Bu aşamada, ıslanan çarşafı banyoya götürmek gibi temizliğe yardım etmesi özendirilerek çocuğun kendini daha iyi hissetmesi sağlanabilir.

• Tuvalet eğitimine hazır olmaya ilişkin yukarıda belirtilen özelliklere sahip görünen bir çocuk, tuvalet eğitimine direndiğinde ise tuvalet sorumluluğu çocuğa verilebilir. Örneğin; “Çişini ve kakanı lazımlığa yapabilirsin, yardım etmemi istediğin bir şey var mı?” denilip, konu hakkında konuşmamak, çocuğu zorlamamak ve çabalarını ödüllendirmek etkili olabilir.