Avluya bakan cephesinde saðda pencere üzerinde yer alan çiçekli kûfî kitâbesine göre Büyük Selçuklu Sultaný Melikþah’ýn emriyle 484’te (1091) yaptýrýlmýþtýr. Yapýnýn aslý þehrin müslümanlar tarafýndan fethinden sonra kiliseden çevrilen bir camidir. 509 (1115-16) yýlýndaki deprem ve yangýn yapýya büyük zarar vermiþ, bunun üzerine tamamý yeniden inþa edilmiþtir. Yapýda bir kýsmý tarihli olmak üzere çok sayýda kitâbe mevcuttur. Bunlardan caminin yeniden inþa edildiði Büyük Selçuklu ve Ýnaloðullarý devrine ait, tarihleri yazýlý beþ kitâbe þunlardýr: Avlunun batý cephesinin alt katýnda 511 (1117-18), üst katýnda 518 (1124) tarihli kitâbeler, caminin avluya bakan cephesinde doðuda 550 (1155) tarihli, avlunun doðu cephesinde 557 (1162) tarihli kitâbeler. Minarede de 550 (1155) tarihli bir kitâbe bulunmakla birlikte bunun daha sonraki bir tamirde konduðu tahmin edilmektedir. Ýnaloðullarý devrine ait biri avlunun doðu kapýsý kemeri üzerinde, diðeri avlu giriþinde pencere üzerindeki iki sütun arasýnda tarihsiz iki kitâbe daha vardýr. Caminin Mimar Muhammed b. Selâme tarafýndan yapýldýðý tahmin edilmektedir. Avlunun doðusundaki iki kitâbede ise Mimar Hibetullah el-Gürgânî’nin adý geçmektedir. Uzun süren bu yeniden inþa aþamasýndan sonra yapý 735 (1334-35), 874 (1469-70), 935 (1528-29), 1124 (1712), 1266 (1850) ve 1304 (1886-87) tarihleri baþta olmak üzere pek çok defa tamir görmüþtür.

Kesme taþ malzemeyle inþa edilen cami enine dikdörtgen planlýdýr. Önünde büyük revaklý bir avlu bulunan yapýda harim mihraba paralel üç neflidir; nefler mihrap ekseninde neflerden daha yüksek ve geniþ ele alýnan bir transept ile dikine kesilmiþtir. Her iki tarafta nefler kare kesitli pâyelere oturan beþer sivri kemerle bölümlenmiþtir. Kemerlerin üzerinde daha küçük ikinci bir sýra kemer dizisi vardýr. Neflerin ve transeptin üzeri içten ahþap tavanlý olup dýþta iki tarafa meyilli ahþap çatýlarla örtülmüþtür. Yapý plan kuruluþu bakýmýndan Þam Emeviyye Camii ile yakýn benzerlik göstermektedir. Caminin taþ mihrabý geniþ bir mukarnaslý çerçeve içine alýnmýþtýr. Mihrap niþi beþ kenarlýdýr. Köþelerdeki hasýr örgülü sütunçeler iyonik bitkisel desenli ve iki kademeli baþlýklara sahiptir. Baþlýklarýn hizasýnda niþi ahþap üzerine yazýlmýþ bir âyet (el-Bakara 2/143) kuþaðý çevreler. Üstte dilimli bir kemerle çevrelenen mukarnaslý kavsara vardýr. Geç dönemde yenilenen taþ minber sadedir. Ajurlu korkuluðu, dilimli kemerli açýklýklarý yanýnda köþk kýsmý üstte dilimli yüksek bir kubbe ile sonlanmýþtýr. Harimin kuzeyinde yer alan ahþap mahfilin tavaný kalem iþleriyle süslenmiþtir. Harimin doðu kýsmýnda Þâfiîler için iki renkli taþtan bir mihrap daha vardýr. Ayrýca caminin avluya bakan cephesinde eksendeki ahþap mükebbirenin altýnda taþtan, mukarnas dizili sade bir mihrap bulunmaktadýr.

Caminin revaklý avlusu çeþitli yapýlarla çevrelenmiþtir. Avlunun batýsýndaki iki katlý cephe dikkat çekicidir. Yakýnlarda bulunan antik bir tiyatrodan devþirildiði tahmin edilen süslemeli sütunlar, korint düzeninde sütun baþlýklarý ve asma dalý ile üzüm salkýmlarýnýn görüldüðü frizler bu cephede kullanýlmýþtýr. Her iki katta devþirme malzeme arasýna yerleþtirilen kitâbe kuþaklarý ile baþarýlý bir kompozisyon meydana getirilmiþtir. Bu cephe doðu yönünde muhtemelen kýsmen devþirme, kýsmen de devþirme malzemeye benzetilerek aynen tekrar edilmiþtir. Burada ayrýca kabartma biçiminde aslan ve boða figürleri iþlenmiþtir. Doðu kanadýnýn üst katý kitaplýk olarak düzenlenmiþtir. Kuzeyde Mesudiye Medresesi önünde bir dizi revak avluya açýlmaktadýr. Diðer kýsýmda Osmanlý onarýmlarýnda son þeklini alan enine dikdörtgen þemada mihraba paralel üç nefli Þâfiîler Mescidi yer almaktadýr. Avlu ortasýndaki þadýrvan sekizgen planlý ve 1266 (1850) tarihlidir. Sekizgen su hazneli þadýrvan mermer sütunlarýn taþýdýðý piramidal çatý ile örtülüdür. Þadýrvanýn yanýnda kare planlý sekiz sütunun taþýdýðý, yine piramidal çatý ile örtülü namazgâh vardýr. Namazgâhýn yanýndaki havuzun cephelerinde abdest musluklarý bulunur. Namazgâhla havuzun 1850’de yapýldýðý bilinmektedir. Caminin minaresi kýble duvarýna bitiþiktir ve eksendeki mihraba yakýn konumdadýr. Cami içinden bir kapý ile baðlantý saðlanan minarenin batý yönünde kapýsý vardýr. Koyu renkli taþ malzemenin kullanýldýðý minarede kareye yakýn dikdörtgen planlý gövde silmelerle beþ bölüme ayrýlmýþtýr. Üstte þerefe altýnda iki renkli taþ kullanýmý ile bir hareket saðlanmýþtýr. Þerefeden yukarýsý deðiþikliðe uðramýþ olup silindirik gövdeli ve külâhlýdýr.

BÝBLÝYOGRAFYA:

Þevket Beysanoðlu, Bütün Cepheleriyle Diyarbakýr, Ankara 1963, s.184-191; a.mlf., Anýtlarý ve Kitâbeleri ile Diyarbakýr Tarihi, Ankara 1996, I, 271-292; Metin Sözen, Diyarbakýr’da Türk Mimarisi, Ýstanbul 1971, s. 29-35, 73-75, 242-244; Oktay Aslanapa, Türk Sanatý, Ýstanbul 1984, s. 102-103; Orhan Cezmi Tuncer, Diyarbakýr Camileri: Mukarnas Geometri, Orantý, Diyarbakýr 1996, s. 38-44; Mahmut Akok, “Diyarbakýr Ulu Cami Mimarî Manzumesi”, VD, sy. 8 (1969), s. 113-119, plan 1-30, rs. 1-52.