Katip Çelebi
Cihannüma’dan.
Toksan yedi buçuk derece tûl, otuz buçuk arzda bâğı, bâğçesi vâfir, nevâhî ve karyeleri ma‘mûr, düz yerde Sogod, Semerkand garbîsinde bir şehr-i meşhûr ve bender-i ma‘mûrdur. Lügat-ı Mugân’da: Mecma‘-ı ilm ma‘nâsına ‘buhâr’ lafzından müştak idüğü Habîbü’s-Siyer’de mestûrdur. Selefde ismi: ‘Mahles’ idi. Bir kimse köhendûzundan çıkup etrâfa baksa her tarafında göz erimi bir sebzezâr görür. Gâyet latîf yerdür. Cümle sahrâsı bir bisât-ı sebz gibi döşenmişdür. Miyân-ı sebzezârda yer yer latîf kasrlar ve binâlar vardur. Katı âlî vü bî-nazîr yapılmışdur. Zikr olunan binâlar bu yer buhârlarının mahâretine delâlet ider. Sâmâniyân binâsı azîm hısnı ve bînazîr esvâk u cevâmi‘i ve sûrunun yedi dervâzesi vardur. Ve ekser-i nevâhîsi cevânibinde dîvâr-ı Buhâra dâhilindedür. Ve hâyıt-ı mezbûr tûlen ve arzan on iki fersah yeri ihâta ider. İçinde kat‘â tağ u beyâbân yok. Cümle karyeler ve mezâri‘ ve bâğ u büstândur. Tavâfiz ve Toruk ve Fergane-i Süflâ ve Bûm ve Rûstakâ ve Hıstıvân ve Firâvân-ı Süflâ ve Firâvân-ı Ulyâ ve Erivan gibi her biri birer nâhiyedür. Hâricinde dahi bir nice nevâhî vardur ki her birine enhârdan harklar kesilüp sular akıtmışlardur. Rûstâ-yı Germine ve Menâmıs ve Fergane-i Ulyâ ve Rustak Arakid nâhiyeleri gibi. Soğod Semerkand’ın suları Buhârâ’ya gelüp amûdî şehir içinden geçüp değirmenlerini döndürür. Ve mezra‘alarını saky ider. Cümle bâğ ve bâğçesi nehir üzerindedür. Andan geçüp Bikende ve Ceyhun’a gider. Andan gayri müte‘addid enhârı vardur. Rûd-ı Büzürg, Rûd-ı Nevkend, Rûd-ı Mâkihân, Cûybâr-ı Ârız, Rûd-ı Nev-bahârî gibi ve Rûd-ı Soğod amûdından nice enhâr ayrılup karyelere gider (Ayan vd. 1987: 379).
Günümüz Türkçesiyle
Doksan yedi buçuk derece boylam, otuz buçuk enlemlerinde bağı bahçesi çok, nahiye ve köyleri bayındır, düz yerde Sogod, Semerkant batısında meşhur bir şehir ve bayındır bir ticaret yeridir. Mugan sözlüğünde: ‘ilim meclisi’ anlamına ‘buhar’ kelimesiyle aynı kökten türediği Habibü’sSiyer’de gizlidir (kayıtlıdır). Geçmişte ismi ‘Mahles’ idi. Bir kimse eski yerinden çıkıp etrafa baksa her tarafında göz alabildiğine yeşillik görünür. Çok hoş yerdir. Bütün kırları yeşil bir yaygı gibi döşenmiştir. Yeşilliklerin arasında yer yer güzel köşkler ve binalar vardır. Çok yüksek ve benzersiz yapılmıştır. Sözü edilen binalar buranın ‘buhar’larının yeteneğini gösterir. Samanî binaları, yüksek kalesi, eşsiz sokakları, camileri ve surunun yedi kale kapısı vardır. Ve çoğu beldelerinin dört yanı Buhara diyarının içindedir. Ve adı geçen çevrili yer enlem ve boylam olarak on iki fersah yeri kaplar. İçinde kesinlikle dağ ve çöl yok(tur). Hepsi köy, tarla, bağ ve bostandır. Tavafız, Toruk, Fergane-i Süfla, Bum, Rustaka, Hıstıvan, Firavan-ı Süfla, Firavan-ı Ulya ve Erivan gibi her biri birer beldedir. Dışında da bir sürü belde vardır ki, her birine nehirlerden arklar açıp sular akıtmışlardır. Rusta-yı Germine, Menamıs, Fergane-i Ulya ve Rustak Arakid beldeleri gibi. Soğod Semerkant’ın suları Buhara’ya gelip dikey olarak şehrin içinden geçip değirmenlerini döndürür. Ve tarlalarını sular. Oradan geçip Bikende ve Ceyhun’a gider. Bundan başka sayısız nehirleri vardır. Rud-ı Büzürg, Rud-ı Nevkend, Rud-ı Makihan, Cuybar-ı Ârız, Rud-ı Nev-baharî gibi ve Rud-ı Soğod nehrinden dikey olarak birçok nehir ayrılıp köylere gider.