Varoluşçuluk

Uğradığı bir sürü eleştiriye karşı varoluşçuluğu savun­mak istiyorum burada. Bu eleştirilerden ilkine göre, va­roluşçuluk umutsuzluğun doğurduğu bir durgunluk, bir miskinlik içinde kalmaya çağırıyormuş insanları. Ona kalırsa, kapalıymış bütün çıkar yollar, bu yüzden eyle­me hiç yer yokmuş dünyada, hareket olanaksızmış. İş­te bu durum, salt gözleyici felsefeye götürüyormuş va­roluşçuluğu. Oysa, tek başına gözleyicilik bir şeye yaramazmış. Üstelik sonunda burjuva felsefesine sürüklermiş kişiyi. (...)

Bu çeşitli eleştirileri cevaplandırmaya çalışacağım şim­di. Zaten bu küçük açıklamanın adını "varoluşçuluk bir insancılıktır" koyuşum da bundan. Gerçi birçok kimse­ler burada insancılıktan söz açılmasına şaşabilirler. Ol­sun, biz gene de yolumuzdan dönmeyeceğiz, insancı­lıktan ne anladığımızı belirtmekten geri durmayacağız. Her şeyden önce şunu söyleyelim: Varoluşçuluk de­yince, insanın yaşamasına yol veren ve her gerçeğin, her eylemin bir çevreyi, bir insancıl öznelliği kucakladı­ğını gösteren bir öğreti anlıyoruz. Bilindiği gibi, bize yapılan en zorlu saldırı insan hayatının sözüm ona hep kötü yanları üzerinde durmuş olmamızdır. Geçenlerde bir kadını anlattılar: Hatuncağız sinirlenince ağzından uygunsuz bir söz kaçırmış. Bunun üzerine utanmış, özür dilemiş, "Ben de varoluşçu mu oluyorum ne!" demiş. Görüyorsunuz ki her çirkinlik, her bayağılık varoluşçu­luğa yapıştırılıyor artık.

Bize doğalcı (naturaliste) denilmesi de bu yüzden. Ha­ni sahiden öyle olsaydık yüreğimiz yanmazdı; asıl do­ğalcılığın bugün doğurduğu kızgınlık ve korkudan da­ha büyük bir öfke ve ürperti uyandırdığımızı görür de şaşa kalırdık. Öyle ki, Zola'nın bir romanını -sözgelimi Toprak'ı- sıkılmadan okuyan kimseyi, varoluşçu bir ro­manı okuyunca hafakanlar basardı. Ne denli üzünçlü olursa olsun, ulusların bilgeliğinden yararlanan biri, ge­ne de bizi ondan daha üzünçlü (hüzünlü) bulurdu. Ama bu, "önce can sonra canan" ya da "iyilik eden kötülük bulur" demekten yeğ değil midir?

Burada kullanılacak bir yığın beylik söz var ki hepsi de aynı kapıya çıkıyor: Sakın kurulu düzene karşı gelmeyiniz, iktidara kafa tutmayınız, çizmeden yukarı çıkmayınız, uslu olunuz! Çünkü bir geleneğe yaslanmayan her eylem romantikliktir. Doğruluğu anlaşılmış bir de­nemeye dayanmayan her girişim (teşebbüs) başarısızlı­ğa uğramak zorundadır! Yaşantılarımız da gösteriyor ki kötüye eğilimlidir insanlar! Onları bundan alıkoymak için önlerine sağlam engeller dikmek gerek; yoksa, bir kargaşadır sarar ortalığı!

Bu adamlar buna benzer can sıkıcı özdeyişleri (hikmet­leri) ısıtıp ısıtıp önümüze sürerler. Dillerinden gerçekçi türküler eksik olmaz. Öyleyken, bir edimin iğrenç yanı­nı az buçuk gösterdiniz mi, hemen kalkar varoluşçulu­ğu karamsar, üzünçlü, karanlık olmakla suçlarlar. Ken­di kendime sorarım hep: Bu baylar varoluşçuluğun kö­tümserliğinden mi, yoksa aşırı iyimserliğinden mi yakı­nıyorlar? Açıklamaya çalıştığım öğretide onları korku­tan, varoluşçuluğun insana bir seçme olanağı tanımış olması mı yoksa? Bunu anlamak için tüm felsefe alanın­da gözden geçirmek gerekiyor soruyu. Varoluşçuluk nedir?

Bu sözcüğü kullananların çoğu, onu savunurken olduk­ça güçlük çekiyorlar şimdi. Çünkü bu sözcük moda ol­du artık. O kadar ki, Clartes'nin dedikodu yazarı bile fık­rasının altına "Varoluşçu" diye imza atıyor, falanca res­samın ya da müzikçinin bile varoluşçu olduğundan dem vuruluyor. Hem de büyük bir sevinç duyuluyor bunun söylenmesinden. Diyeceğimiz, varoluşçuluk sözcüğü öylesine yayıldı, anlamı öylesine genişledi ki, artık hiç­bir anlamı kalmadı desek yeridir. Görünürde gerçeküs­tücülüğe (surrealisme) benzer bir öncü akım da bulun­madığı için olacak, aylaklık ve rezalete düşkün kimse­ler, varoluşçuluğa dört elle sarıldılar. Oysa, bu felsefe hiçbir şey getirmiyor onlara. Çünkü, rezalete en az elve­rişli bir öğretidir o. Oldukça kuru ve sıkı bir öğreti. Da­ha çok uzmanlara ve filozoflara özgü bir öğreti... Öyledir ama, yine de kolayca tanımlanabilir bu öğreti. İşlerin bunca karışması, iki çeşit varoluşçu bulunmasın­dan geliyor: Birinci çeşit varoluşçular, Hristiyan varoluş­çulardır. Katolik mezhebinden Karl Jaspers'le Gabriel Marcel bunlardandır. İkinci çeşit varoluşçular ise tanrıta­nımaz varoluşçulardır. Bunlar arasında Heidegger'i, Fran­sız varoluşçularını ve beni sayabilirsiniz. Bu iki kolu bir­leştiren ortak yan, her ikisinin de şu düşünceyi benimse­miş olmasıdır: "Varoluş özden önce gelir." İsterseniz bu­na, "Öznellikten hareket etmek gerekir" de diyebilirsiniz. Peki ne demektir bu? Ne anlamalıyız bu sözden? Yapıl­mış bir nesneyi, sözgelişi bir kitabı ya da bir kâğıt kese­ceğini ele alalım. Bu nesneyi bir kavramdan esinlenen (ilham alan) bir zanaatçı yapmıştır. Zanaatçı onu yapar­ken bir yandan kâğıt keseceği kavramına, öbür yandan da bu kavramla birleşen bir üretim tekniğine, bir yapış reçetesine başvurur. Böylece, kâğıt keseceği hem belli bir biçimde yapılmış bir nesne, hem de belli bir işe ya­rayan bir eşya olur.

Neye yaradığını bilmeden kâğıt keseceği yapmağa kal­kan bir kimse tasarlanamaz. Bu demektir ki, kâğıt kese­ceğinin özü (yani onu yapmayı ve tanımlamayı sağla­yan reçetelerin, tekniklerin, niteliklerin hepsi) onun varlaşmasından önce gelir. Karşımda şöyle bir kitabın ya da böyle bir kâğıt keseceğinin bulunuşu önceden belirlenmiştir. Burada dünyanın teknik görümü (vision) ile karşılaşıyoruz. Bu görüme bakarak, "yapış, varoluş­tan önce gelir" diyebiliriz.