Edebiyatý yüksek milletlerde tenkidin mevkii pek mühimdir. Tenkit edebî cereyanlara sahih istikametler verdiði gibi muhtelif sebeplerin muhtelif tesirleriyle sanat sahasýnda baþ gösterecek bozukluklarý, hastalýklarý da tedavi eder, gizli, sakin, gürültüsüz kýymetleri meydana çýkarýr. Þarlatanlarý susturur, manevî muhtekirleri iflas ettirir.

“Tenkit” olmadý mý sanatýn inzibatý gevþer, zevki bozan marazi inhiraflar, irticalar ortalýðý kaplar. Edebiyat sahasý o vakit, týpký zabýtasý daða kaçmýþ bir þehre benzer. “Ýçtimai nizam” kýrýlýnca anarþi nasýl baþlarsa sanatýn inzibatýný muhafaza eden “tenkit” de mevkiinden düþtü mü “edebî anarþi” olanca savletiyle zevklere musallat olur. Marazi iddialar o kadar kuvvetlenir ki... âdeta bir hakikat gibi cemiyete kendilerini ibrama kalkarlar. Bütün bu manevi Bolþevikliði terbiye edip normal muhiti husule getirebilecek yegâne “el” ilmî tenkidin bitaraf elidir. Memleketimizde tenkidin tarihi pek kýsa, hem de hiç iftihara þayan deðildir. Bizde her tenkit karþýlýklý bir mücadeleye kalb olmuþ, nihayet çirkin sövüþmelerle nihayet bulmuþtur. Bunun sebebi ise pek aþikârdýr. Bizden evvelki nesil tenkidin ne olduðunu, kimin tarafýndan, nasýl yapýlacaðýný bilmiyordu. Ýlmî endiþeler, ilmî umdeler zihinlerde esaslý amiller deðildi. “Tenkit” diye yapýlan þeyler de -hatta gayr-i ilmî- bir “fikir” bile deðil, dümdüz bir “his” hükmünü icra ediyordu. Kemal Bey’in, Muallim Naci’nin, daha sonrakilerin yazdýklarý buna þahittir.

Biz, bu his girivesine düþmemek için, edebî vazifemizi yaparken, takip edeceðimiz müspet istikametin kýsa bir programýný çizeceðiz. Ýþte bu program þu sualciklerin cevaplarý içindedir:

1- Tenkit nedir?

2- Nasýl yapýlýr?

3- Kimin tarafýndan yapýlýr?

* * *

1- Tenkit, hiçbir vakit bir “hükm-i karakuþi” deðildir.

- Enfes efendim, enfes...

- Berbat bir þey!

- Okunmaz!

- Saçma.

- Zýrva...

gibi, iyi kötü, ispatsýz iknasýz, verilen her hükmün kýymeti birdir: Sýfýr! Ýndi hükümlerin tesiri nihayet bir his meselesi olabilir. Bir müellif yýllarca çalýþarak bir piyes yapsýn! Onu sahneye koydursun, sonra kalksýn biri hiç tahlil etmek eziyetine girmeden, ilim, sanat gözüyle bakmadan, hiçbir “mebadî” terazisinden olsun geçirmeden “fena” diye mahkûm etsin. Ýþte bu olamaz. Bu tenkit deðil, “suikast”týr.

- Öyle ise tenkit nedir?

- Tenkit, amelî, þey’î etraflý bir tahlilin zarurî, gayr-i ihtiyarî bir neticesidir.

Elimizde “ilim” aleti dururken “zevk” gibi mudil bir þey hiç bir vakit tenkidin esasýný teþkil edemez. Aldýðýmýz terbiye, büyüdüðümüz muhit, gördüðümüz tahsil bizde hep ayrý ayrý “zevkler” husule getirmiþtir. Zevklerimiz de yüzlerimiz gibidir. Hiç birbirine benzemez. Hepimizin zevkleri fevkinde bir de umumi, millî bir zevk vardýr ki tenkitte ilmin, mantýðýn yanýnda bulunmaða ancak o layýktýr. Fakat bu “umumi, millî mevki”de kullanmak mutlaka ilim vasýtasýna müracaatla kabildir. Evvela millî zevki duymak, anlamak, görmek için birçok ilmî tahliller, tecrübeler lazýmdýr. Yoksa kimse kendi zevkine:

- Ýþte bu millî zevktir!”

diyemez. Tekrar ediyorum: Millî zevk, bizim þahsi zevklerimizin fevkinde bir þe’niyettir! Bu þe’niyeti tenkit gibi zihni bir ameliyede de kullanacak olan, mevzuuna ilim gözüyle bakmaða mecburdur.

2- Tenkit nasýl yapýlýr? Maupassant münekkitlerin hükümlerini kabul etmezdi. “Ben yeni bir þey ibda ediyorum. Hâlbuki onlar daima eski modalarý hatýrlayarak, eski modalarla karþýlaþtýrarak hükümlerini veriyorlar.” derdi. Ýhtimal bu hissî tenkitçiler içindi. Hâlbuki sanatýn müesses bir inzibatý dururken “tenkit”in lüzumsuzluðunu iddia etmek boþtur. Sanatýn gayelerinden biri de “tabiiyet”tir. Tabiiyet adeta sanat eserlerinden bir disiplin husule getirmiþtir. Bir misalle izah edelim: Romanla hikâye nevi’nde tabiiyet endiþesiyle kahramanlar hep kendi lehçeleriyle konuþturulur. Bu artýk roman, hikâye sanatýnýn bir kaidesidir. Dünyanýn en büyük mühendisi nasýl hendesedeki eþek davasýný bozamazsa, dünyanýn en büyük edibi de bu kaideyi bozamaz. Meðerki yazdýðý bir fantezi ola... Ýþte münekkit bir eserde bu gibi esaslara muhalif yanlýþlar görürse meydana kor. Sonra tenkidin ilk vazifesi “Doðru ile yanlýþý ayýrt etmektir!” “Ýyi ile fena”, “güzelle çirkin”in muhakemesi ikinci iþtir. Vakýa her doðru güzel deðildir. Her vücudu noksansýz insan güzel deðildir. Fakat her “yanlýþ” da bir güzellik deðildir. Her kambur, her çolak, her topal güzel midir? Tenkit, güzelleri çirkinleri ayýrmadan kamburlarý, çolaklarý, topallarý arar.

Çünkü bu ameliye metindir. Kolaydýr. Ýnkâra, münakaþaya tahammülü yoktur. Bunun için pek adildir. Kimsenin gönlünü, hatýrýný kýrmaz.

Tenkit, eðer kendine güvenebilirse “güzel çirkin, iyi fena” muhakemesine de giriþir, fakat hükümleri mutlaka þey’î tahlilin zarurî neticeleri olmalý. Bu en birinci þarttýr.

3- Tenkit kimin tarafýndan yapýlabilir?

“Hükm-i karakuþî” vermeyen herkes tarafýndan... Evet bir cebir muadelesini riyaziye bilen herkes nasýl halledebilirse sanatýn esaslarýný bilen, millî zevki sezecek kadar hassas bulunan, ilimlerin mebadisine vakýf olan her zat bir eseri tenkit edebilir.

Bir eseri tenkit edemeyenler ancak “hükm-i karakuþî”cilerdir. Onlar kendi þahsî zevklerini “millî zevk” zannetmek gibi bir hataya düþmüþlerdir. Hâlbuki hepimizin ayrý ayrý zevklerinin mecmuudur ki millî zevkin nüvesini teþkil eder. Bu umum zevkin mahiyetini anlamak için evvela kendi zevkimizin nihayet bir “cüz” olduðunu, büyük “küll”e nispeten hiçbir ehemmiyeti haiz olmadýðýný teslim etmemiz lâzýmdýr!

Tenkidin diðer bir vazifesi de eserleri tenkide hiç haklarý olmayan “hükm-i karakuþî’cileri susturmaktýr Ýþte biz bu vazifeyi -zaten bir edebiyat muallimi gibi her çýkan eseri okumak mecburiyetinde bulunduðumuz için- bugünden itibaren memnuniyetle uhdemize alýyoruz.