DİVAN EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ
1) GAZEL: Beyit sayısı 5 ile 15 beyit arasında değişir. Aşk, kadın şarap ve tabiat şiiridir. Birinci beyit kendi arasında kafiyelidir. İkinci beyitten itibaren birinci mısra serbest, ikinci mısra birinci beyitle kafiyelidir. Yani gazelin kafiye düzeni: aa, ba, ca, da, ea…biçimindedir.
Gazelin ilk beytine “matla” , son beytine “makta” denir. Gazelin en güzel beytine “beytül gazel” denir. Son beyte yazarın mahlası bulunur. Gazelde şiirin bütününde konu birliği yoktur; her beyitte ayrı ayrı konular ele alınır. Bir gazelin bütününde aynı konu işleniyorsa, böyle gazellere yek ahenk gazel denir. Bütün şiir aynı güzellikte söylenmişse buna da yek avaz gazel denir.
2) KASİDE: 33 ile 99 beyit arasında değişir. Kasideler bir kişiyi övmek için yazılır. Kafiye düzeni gazelde olduğu gibi aa, ba, ca, da, ea… şeklindedir. Kasidenin de ilk matla son beytine makta denir. Kasideni en güzel beytine beytül kasid denir. Son beyite yakın beyitlerin birinde şairin mahlası geçer; bu beyite “taç beyit” denir.
Kaside birtakım bölümlerden oluşur. Bunlar teşbib, nesib, girizgah, tegazzül, methiye, fahriye ve duadır.
Kasideler konularına göre tevhit, münacat, naat, methiye gibi isimler alır. Tevhit, Allah’ın birliğini anlatan kasidelerdir. Münacat, Allah’a yalvarmak, yakarmak ile ilgili; naat, Hz. Muhammed’i ve dört halifeyi öven şiirlerdir. Methiye’de devrin ileri gelenleri devlet adamları övülür.
3) MESNEVİ: Konu olarak klasik halk hikayelerinin ve destani konuların işlendiği, her beyti kendi arasında kafiyeli olan nazım şeklidir. Kafiye düzeni: aa, bb, cc, dd, ee… şeklindedir.
Mesneviler uzun şiirlerdir; beyit sayısı 20-25 bin beyite kadar ulaşabilir.
4) KIT’A: Genellikle iki beyitten oluşan şiirlerdir. Kafiyelenişi gazel de olduğu gibi aa, ba… şeklindedir. Kıt’alarda nükte, yergi, fikir konuları işlenir.
5) RÜBAİ: Dört mısradan oluşan ve kendine özgü kalıpları bulunan bir nazım şeklidir. Rübai’nin kafiye düzeni aaba şeklindedir.
Edebiyatımıza Fars edebiyatından geçmiştir. Rübai türünde az sözle çok şey söylemek sanattır. Felsefi düşünceler, nükteli tasavvufi kavramlar, dünya görüşü, hayata bakış rübainin konulardır. Fars edebiyatında Ömer Hayam bu türün önemli ismidir.
6) TUYUĞ: Divan edebiyatına Türklerin kazandırdığı dört mısradan oluşan nazım şeklidir. Kafiye düzeni maniyi andırır: aaba’dır. Tuyuğ’da işlenen konular rübaidekilerle aynıdır.
7) ŞARKI: birinci dörtlüğün ikinci mısrası dörtlüklerin dördüncü mısrasında tekrarlanır. Şarkılar bestelenmek için yazıldığından fazla uzun değildir. Şarkı da Türklerin divan edebiyatına kazandırdığı nazım şeklidir.
Divan edebiyatında şarkı türünün en önemli ismi Nedim’dir.
8) TERK-İ BEND: Bentlerden kurulmuş bir nazım biçimidir. Her bent 7 ile 10 arasında beyitten oluşur. Bentlerin sayısı 5 ile 15 arasındadır. Bentlerin kafiye düzeni gazellerde olduğu gibidir. Her bentin sonunda “vasıta beyti” adı verilen bir beyit bulunur. Vasıta beytinin mısraları birbiriyle kafiyeli olur.
Terkib-i bentte dini, felsefi konuların yanında toplum hayatında aksayan yönler ve şairin şahsi düşünceleri işlenen konulardır. Ziya Paşa, Bağdatlı Ruhi, Baki terkib-i bent türünün ünlü şairlerindendir.
9) TERC-İ BENT: Terc-i bentin terk-i bentten pek farkı yoktur. terc-i bent, bent sayısı, kafiyelenişi ve konbusu bakımından terkib-i bentte benzer. İkisi arasında en önemli fark terc-i bentte vasıta beyitlerinin hiç değişmeden her bentin sonunda aynen tekrarlanmasıdır.
HALK EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ
A) ANONİM HALK EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ
1) MANİ: Sözlü edebiyat ürünlerindendir. 7’li hece
ölçüsüyle söylenen, tek dörtlükten oluşan şiirlerdir. Kafiye düzeni aaba şeklindedir. Maninin birinci ve ikinci mısrası giriş için hazırlık mısralarıdır. Asıl söylenmek istenen üçüncü ve dördüncü mısralarda söylenir.
2) NİNNİ: Sözlü edebiyat ürünlerindendir.
3) AĞIT: Sözlü edebiyat ürünlerindendir. Dörtlük halindedir. Kafiyelenişi koşma şeklindedir: abab, cccb, dddb şeklindedir.
Ağıtın karşılığı İslamiyet’ten Türk edebiyatında sagu, Divan edebiyatında mersiyedir.
4) TÜRKÜ: Türküler 8’li hece ölçüsüyle söylenirler. Türküdeki dörtlüklerin dördüncü mısrası nakarat olarak tekrarlanırlar. Türküler besteyle söylenirler.
B) AŞIK EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLER
1) KOŞMA: Aşık edebiyatının en çok kullanılan nazım şeklidir. Dörtlüklerden oluşur. Dörtlük sayısı genel olarak 3 ile 5 dörtlüktür. 11’li hece ölçüsüyle söylenir.
Koşmadaki kafiye şeması: abab, cccb, dddb… şeklindedir.
Koşma konu bakımından çeşitlere ayrılır:
a- Güzelleme: İnsan, tabiat, aşk ve sevgi konularını ve bunlara ait güzellikleri işleyen ve lirik bir eda ile söylenen şiirlerdir.
b- Koçaklama: Yiğitlik, kahramanlık, vuruşma konularını işleyen ve bu kavramları öven koşmalardır.
c- Taşlama: şahısların ve toplumun kötü yönlerini ele alıp tenkit eden koşmalardır.
2) SEMAİ: 8’li hece ölçüsü kullanılır. Nazım birimi dörtlüktür. Dörtlük sayısı 3 il 5-6’dır. Şekil koşma gibidir. Güzellik, aşk, sevgi ve tabiat sevgisi gibi konular işlenir. Semailer özel bir beste ile söylenir.
3) VARSAĞI: Anadolu’nun güneyinde yaşayan Varsak boylarına ait bir nazım şeklidir. 8’li hece ölçüsüyle söylenir. Semai ile benzerlik gösterir. Varsağının semaiden farkı varsağıda “hey, bre” gibi ünlemlerin kullanılmasıdır.
4) DESTAN: nazım şekli bakımından koşmaya benzer. Dörtlüklerle yazılır. 11’li hece ölçüsü kullanılır. Son dörtlükte şairin mahlası bulunur. Destanda konu olarak savaş, kahramanlık, kavgalar, isyan gibi konular işlenir.
C) TEKKE VE TASAVVUF EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ
1) İLAHİ: Konusu din ve inanışlardır. Bu şiirlerde Allah’a yalvarma ve Allah’ı övme vardır. Özel bir beste ile söylenir. 7’li ve 8’li hece ölçüsüyle söylenirler. İlahiler 3 ile 7 dörtlükten meydana gelirler. İlahi türü denince akla Yunus Emre gelir.
2) NEFES: Bektaşi tarikatına ait tekke şairlerinin kendi tarikatlarının düşüncelerini yaymak için söyledikleri şiirlerdir.
3) DEME: Alevi şairlerin kendi düşüncelerini dile getirdikleri bestelenen bir nazım şeklidir. 8’li hece ölçüsü kullanılır. 3-5 dörtlükten oluşur.
4) DEVRİYE: Vezin, şekil ve kafiye bakımından ilahiye benzer. Devriyede insanın Allah’tan gelip Allah’a dönmesi konusu işlenir.
5) NUTUK: Şekil yönüyle koşmaya benzer. Tarikata yeni girenlere öğüt vermek için söylenen şiirlerdir.
6) ŞATHİYE: Tekke edebiyatı ürünlerinden nefesin bir türüdür. Tanrıyla konuşur ve şakaklaşırcasına yazılan şiirlerdir.
D) BATI EDEBİYATINDAN ALINAN NAZIM ŞEKİLLERİ
1) SONE: Edebiyatımıza servet-i fünun edebiyatı ile Fransız edebiyatından geçmiştir. Arka arkaya iki dörtlük sonra da iki üçlük bentlerin sıralanmasından oluşur.
2) TERZA-RİMA