Şamanizm

Şamanizm, animistik temelde ortaya çıkmış karmaşık dinsel, büyüsel ve tıbbi uygulamalar bütünüdür. Şamanizmin merkezinde şaman adı verilen mistik bir kişi yer alır. Şaman hem geleceği bilen hem sağaltıcı (hekim) hem de büyücüdür. Doğaüstü ile ilişki kurma yeteneği ve yetkisi vardır. Bu yolla gaipten (öte dünyadan) haber alabilir, insanların taleplerini oraya iletebilir. Özgün Sibirya ve İç Asya kültürlerinde görülen, kimi Pasifik adalarında ve Kuzey Amerika’nın bazı Kızılderili topluluklarında da rastlanan şaman ve şamanizm uygulaması, her ne kadar Sibirya kökenli olsa da bütün dünyadaki benzer deneyimler ve uygulamalara genellenmektedir.

Şamanizmin temeli animizmdir. Şamanizmin avcı-toplayıcı ve göçebe-çoban toplulukların yaşamının temelinde yer alan av ve hayvan dünyasından kök alan bir kaynağının olduğu söylenebilir. Bazı antropologlar şamanizmin belirtilerini Paleolitik dönem avcılarının inanç sistemlerinde bulurlar. Öte yandan bilinen bütün göçebe-çoban topluluklarda şaman uygulamalarına rastlanır. Ancak örgütlü dinlere mensup kimi tarımcı toplumlarda da bazı şamanlık uygulamalarının çeşitli biçimlerde, o örgütlü dinle eklemlenerek yaşadığı kaydedilmelidir.

Şaman, transa geçerek (esrime yaşayarak) yardımcı ruhlar aracılığıyla ruhlar dünyasıyla ilişki kurar. Bu yüzden ona mistik güçler atfedilir. Kişisel deneyimler yoluyla şaman olunabilse de şamanlık büyük ölçüde atalardan alınan bir gelenek ve güçtür. Ataların ruhlarının kişiyi şaman olmak üzere zorladığına inanılır. Atalarının ruhunun etkisi altına giren kişi simgesel olarak ölür ve bu deneyim sırasında kendisine yardımcı ruhlar edinir. Böylelikle şaman kendisine toplum dışında izole bir yaşam kurar; ancak toplum doğaüstüyle ilişki kurmak için kendisine ihtiyaç duyduğunda ya da belirlenmiş günlerde toplumun odağı olur. Kendisini gündelik hayatın dışında tutan şaman, toplumsal hafızayı da temsil eder ve bu nedenle sözlü kültürün ve toplumun mitolojisinin taşıyıcısıdır. Genellikle erkek olan şamanın toplumsal değerini sağlayan tek şey onun doğaüstü güçleri değildir, bazı toplumlarda, örneğin Amazon Kızılderililerinde, şamanlar bir büyücü-doktor olarak da işleve sahiptir. Hastalar, büyü yapmak veya bozmak isteyenler, hatta gaipten haber alma ihtiyacı duyanlar ondan yardım alır. Esrime sırasında kendinden geçen şamanın doğaüstüyle (gök katlarıyla) yer katları arasında ruhsal bir yolculuğa çıktığına inanılır. Esrime genellikle belirli bir ritim yoluyla sağlanır. Kullanılan en yaygın araç, şaman davuludur. Bu davul, şaman cüppesi ve özel eşyalar türünden diğer şamanlık simgeleri gibi şamandan şamana bir miras olarak aktarılır. Bu durum, bu eşyaların kutsallığına işaret eder. Ayinler sırasında bazı şamanların başkalarının anlamadığı özel bir dili kullandıkları, hatta hayvan sesleri çıkardıkları da vakidir. Bu özel dil, onun doğaüstü ile ilişkisinin özel bir işaretidir. Hayvan sesleri ise onun hayvanların dilinden anladığını gösterir; çünkü hayvanlar da şamanın ruhsal yolculuğu sırasında ona yardım eden yardımcı ruhlardandır. Bunlar sıradan insanlarda olmayan özel yeteneklerdir.

Şamanizmi diğer inanç sistemlerinden ayıran en önemli yön, onun kurumsal ve örgütlü bir yapısının olmamasıdır. Şamanizm bireysel mistik bir etkinliktir. Tamamen kişisel yeteneğe ve büyüsel uygulamalara dayanır. Bu yüzden bir din olarak kabul edilmez; ancak kişilerin mistik sorunlarını çözen ve bazı toplumsal işlevleri yerine getiren bir inanç sistemi olarak kabul edilmelidir.