Aronoff ve Rees-Miller, 2003: 19-42.
Köken bakımından ya da genetik sınıflandırma, çeşitli dillerin ortak bir ana/ata dilden türediği esasına dayanır. Genetik bakımdan akraba olan diller rastlantısal benzerliklerin dışında; temel sözcüklerin, sayı sistemlerinin aynı kökten gelişmiş olması, ses denklikleri vb. kanıtlanabilir ortak dil bilimsel özellikler gösterirler.
Tarihin tam olarak bilinmeyen dönemlerinde ortak bir ana/ata dilden gelişen yani genetik olarak akraba dillerin oluşturduğu belli başlı dil aileleri alfabe sırasına göre şu şekildedir: Afroasya dilleri, Altay dilleri, Amerikan yerli dilleri, Avustralya dilleri, Avustroasya dilleri, Avustronezya dilleri, Çari-Nil dilleri, Çin-Tibet dilleri, Dravid dilleri, Eskimo-Aleut dilleri, Hint-Avrupa dilleri, Hoysan dilleri, Karma diller, Mon-Kmer dilleri, Munda dilleri, Nijer-Kongo dilleri, Nil-Sahra dilleri, Paleo-Asya dilleri, Papua dilleri, Ural dilleri, Yapay diller vb. Aşağıda bu ailelerden en önemlileri hakkında Aronoff ve Rees-Miller’in (2003: 19-42) çalışmasına dayalı olarak bilgi verilecektir.
1. Afroasya (Hami-Sami) dilleri: Kuzey Afrika’da ve Güneybatı Asya’nın birçok bölgesinde en baskın dil ailesidir. Afroasya dilleri; Sami dilleri, Çad dilleri, Berber dilleri, Kuşi dilleri, Omo dilleri ailelerinden oluşur.
Sami dillerinin en önemli üyesi, İslam öncesi dönemde yalnızca Arap Yarımadası’nda konuşulan Arapçadır. Arapça, İslamiyet’in yayılmasıyla birlikte pek çok yerli dili yok ederek batıda Kuzey Afrika’dan Fransa sınırına, doğuda Orta Asya’ya değin yayılmıştır. Endülüs Emevi Devleti’nin (711-1492) yıkılmasından itibaren Arapça, Malta adası dışında Avrupa’dan silinmiş, doğuda ise Orta Asya’da adacıklar bırakarak Irak-İran sınırına doğru çekilmiştir.
Bugün konuşur sayısı dünyanın en büyük dilleri arasında yer alan Arapçanın yazılı sürümü Kur’an’a ve klasik Arap edebiyatına dayalıdır. Yemen’den Fas’a değin çok geniş bir coğrafyaya yayılan sözlü Arapça değişkeler arasındaki karşılıklı anlaşılabilirlik oranı, uç değişkeler yani Arapçanın konuşulduğu coğrafyaların en uzak bölgelerindeki değişkeler arasında bazen sıfıra yaklaşabilir.
Ailenin önemli dillerinden biri de Yahudilerin dili İbranicedir. Antik dönemlerde miladın ilk yüzyıllarına değin konuşulan ve yazılan İbranice Orta Çağlarda genellikle edebiyat ve ibadet dili olarak kullanılmış, 19. yüzyıldan itibaren yeniden canlandırılmaya başlanmıştır. İsrail Devleti’nin kurulmasıyla süreç, devlet desteği altında gelişmiş; İbranice, İsrail’in resmî dili ilan edilmiş ve böylelikle yüzyıllar sonra geniş kitlelerin konuşma dili hâline gelmiştir.
Sami dillerinden bugün konuşuru bulunmayan Fenike ve Arami dillerinin uygarlık tarihinde önemli yerleri vardır. İbraniceye yakın Fenike dili; bugünkü Filistin, İsrail, Lübnan ve Suriye’nin kıyı kesimlerinde konuşulmuştur. Arami dili ise milattan önce sekizinci yüzyıldan Makedonyalı İskender’in İran’ı ele geçirdiği ikinci yüzyıla değin Orta Doğu coğrafyasında Pers İmparatorluğu başta olmak üzere ortak dil (lingua franca) olarak kullanılmıştır. Hiyeroglif yazısıyla yazılan Antik Mısır dili, daha sonra Grek harfleriyle yazılmıştır. Grek harfleriyle yazılmaya başlayan Mısır dili, Kıpti diline gelişmiş; ancak Müslüman Arapların Mısır’ı ele geçirmesiyle Kıpti dili yerini Arapçaya bırakmıştır. Kıpti dili günümüzde Kıpti Hristiyanlar tarafından ibadet dili olarak kullanılmaktadır.
Çok sayıda dilden oluşan Nijer-Kongo dilleri, Nil-Sahra dilleri, Hoysan dilleri Afrika’daki diğer dil aileleridir.
2. Altay dilleri: Adını Altay dağlarından alan Altay dilleri; aralarındaki genetik akrabalık kesin olarak ortaya konulamayan Türk dilleri, Moğol dilleri ve Mançu-Tunguz dillerinden oluşur. Korece ve Japoncanın da bu grupta yer aldığını ileri sürenler olduğu gibi; bu diller arasındaki yakınlıkların genetik birliğe değil uzun süreli ve yoğun ilişkilere bağlı olduğu düşüncesiyle Altay dilleri kuramına karşı çıkan görüşler de vardır. Türkçe, Altay dillerinin yazı dili sayısı bakımından en kalabalık dilidir.
Moğol dilleri esas olarak Moğolistan’da, Rusya Federasyonu ve Çin Halk Cumhuriyeti’nin Moğolistan’a sınırdaş coğrafyalarında konuşulur. Rusya Federasyonu’nda Aşağı Volga havzasında Kalmukya’da konuşulan Kalmukça ve Baykal Gölü’nün doğusunda ve güneyinde konuşulan Buryatça da bir Moğol dilidir. Moğolca, Kalmukça ve Buryatça en çok konuşuru bulunan Moğol dilleridir.
Tunguz dilleri Sahalin adaları da dahil olmak üzere orta ve doğu Sibirya’ya, Çin ve Moğolistan’ın kuzeydoğusundaki bölgelere dağılmıştır. Mançuca, grubun en tanınan ve Çin’de Qing hanedanını kuran (1644-1911) Mançuların dilidir.
Altay dillerinin muhtemel üyeleri Korece ve Japonca, akrabası bulunmayan yalnız dillerdir.
Altay dilleri yapı bakımından yüksek düzeyde sondan eklemelilik özelliği gösterir. Cümleler Ö-N-Y (Özne-Nesne-Yüklem) dizilişindedir. Adların cinsiyet sınıflandırmasında örneğin Almanca, Ukraince üç (eril, dişil, nötr), İngilizce iki cinsiyet (eril, dişil) işaretlerken Altay dillerinde Ural dillerinde olduğu gibi adlarda bir cinsiyet ayrımı yoktur. Ünlü uyumları ve son çekim edatları Altay dillerinin diğer ortak özelliklerindendir.
3. Avustronezya (Malay-Polinezya) dilleri: Bu dil ailesinin konuşulduğu coğrafya Pasifik Okyanusu boyunca Malezya ve Endonezya’dan Yeni Gine, Yeni Zelanda ve Filipinler’e, batıda ise Madagaskar’a değin uzanır. Malayca, Malezya’nı n; Endonezce, Endonezya’nın resmî dilleridir. Yüzlerce dilden oluşan bu ailenin küçük dilleri sayısız adaya dağılmış durumdadır.
4. Çin-Tibet dilleri: Çin-Tibet dilleri ailesinin konuşurlarının büyük bir bölümü Güneydoğu Asya’da bulunmaktadır. Çin-Tibet dilleri ailesi, Çin dilleri ve Tibet-Burma dallarından Tibet-Burma dalı da Tibetçe ve Burmacadan oluşmaktadır. Ayrıca pek çok küçük dil Çin, Burma, Hindistan, Nepal ve diğer ülkelerde konuşulmaktadır. Bu dil ailesinin henüz ortak kabul gören bir sınıflandırması yapılmamıştır.
5. Hint-Avrupa dilleri: Hint-Avrupa dilleri ailesi dünyanın coğrafi bakımdan en yaygın, konuşur sayısı bakımından en kalabalık dillerinden biridir. Bu ailenin doğal sınırları doğu-batı ekseninde Doğu Türkistan yani Çin’in batı bölgesinden Avrupa’nın en doğusuna; kuzey-güney ekseninde ise İskandinavya ve Kuzey Buz Denizi’nden Güney Afrika’ya, Güney Asya’ya değin uzanır.
Hint-Avrupa dilleri İngiliz, Fransız, İspanyol, Portekiz vd. sömürgeciler tarafından dünyanın hemen hemen bütün coğrafyalarına, Amerika ve Afrika’dan Avustralya’ya kadar taşınmış, bu coğrafyalar adeta paylaşılmıştır. Bu paylaşımda Kuzey Amerika’da İngilizce, Kanada’da İngilizce ve Fransızca; Orta ve Güney Amerika’da İspanyolca; Brezilya’da Portekizce baskın resmî diller olmuştur. Avustralya kıtası ve Yeni Zelanda İngilizcenin; Endonezya Felemenk dilinin etki alanı olmuş, Afrika da benzer şekilde ve merkezde Fransızca ağırlıkta olmak üzere, İspanyolca, Portekizce ve İngilizce tarafından paylaşılmıştır. Okyanuslardaki adalar da bu dillerin dil bilimsel egemenliği altına girmiştir. Asya’da İngilizce, Hindistan, Pakistan vd. coğrafyalarda Vietnam vd. bazı daha dar coğrafyalarda ise Fransızca egemen olmuştur. Son yüz elli yılın Avrasya’daki sömürgeci gücü Rusya’nın dili Rusça, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliğinden kalan bütün siyasal coğrafyalarda tartışmasız biçimde egemenliğini sürdürmektedir.
Avrupa kıtasında ise kıyıda (periferi) Bask dili, Ural dilleri, Kafkas dilleri gibi farklı dil aileleri ile çevrili olan Hint-Avrupa dillerinin Avrupa kolu başlıca şu kollardan oluşur:
A. Avrupa Dilleri: Hint-Avrupa dillerinin batıdaki ana kolu Avrupa’da konuşulan dillerdir. Avrupa kıtasında yaşayan nüfusun büyük çoğunluğu birbiriyle akraba Latin, Germen, Slav ailelerinden oluşan dilleri konuşur. Avrupa kıtasında konuşulan Altay dilleri (Türkçe, Tatar Türkçesi, Gagauzca, Tatarca vd.), Fin-Ogur dilleri (Fince, Macarca, Estonca, Lapça vd.), Baskça ve Maltzı Hint-Avrupa dilleri ailesinde yer almaz.
Hint-Avrupa dillerini konuşanların Avrupa’ya doğudan, Asya’dan tarihin belirli dönemlerinde göç ettiği ve Anadolu’nun bu göçte kilit rol oynadığı var sayılmaktadır.
a. Germen dilleri: Kuzeybatı Avrupa’dan Orta Avrupa’ya değin uzanır. Bu grubun içinde Almanca, İngilizce, İsveççe, Norveççe, Danca ve İzlanda dili yer alır. İkinci Dünya Savaşı öncesinde Avrupa’da milyonlarca kişi tarafından konuşulan Germen, Slav ve İbrani-Arami dillerinin karışımı Yidişçe de bu gruptadır. En büyük Germen dillerinden olan Almancanın yüz milyona yakın konuşuru bulunmaktadır. Almanca, Avrupa’nın ana dili olarak konuşulan en büyük dilidir. Almanya, Avusturya ve İsviçre’nin yanı sıra ABD, Brezilya, Polonya, Kanada, Kazakistan, Rusya ve İtalya’da yüz binlerce kişi tarafından ana dili olarak konuşulmaktadır.
b. Kelt dilleri: Batıya doğru çekilen Kelt dilleri arasında Galler dili, İrlanda dili, İskoçya’da Gaelik dili ve Fransa’da Breton dili yer alır.
c. Latin dilleri: Roma İmparatorluğu’nun yönetim dili Latinceden gelişen Latin dilleri Romanya ve Moldova dışında, genellikle Avrupa’nın güneybatısında konuşulur. Fransızca, İtalyanca, İspanyolca, Portekizce, Romence, İspanya’da konuşulan Katalanca yaşayan belli başlı Latin dilleridir.
d. Baltık dilleri: Hint-Avrupa dilleri haritasının en kuzeybatısında Slav dillerine yakın Baltık dilleri Litvanya ve Latviya dilleri yer alır.
e. Slav dilleri: Genellikle Avrupa’nın doğusunda ve merkezinde konuşulan Slav dilleri coğrafi bakımdan Doğu Slav dilleri, Batı Slav dilleri ve Güney Slav dilleri olmak üzere üç gruba ayrılır. Rusça, Beyaz Rusça ve Ukraince en önemli Doğu Slav dilleridir. Çekçe, Türkçede Lehçe olarak adlandırılan Polce ve Slovakça Batı Slav dilleridir. Karşılıklı anlaşılabilirlik Çekçe ve Slovakça arasında yüksek, Polce ile diğer diller arasında belirli bir ölçüdedir. Yazı dili sayısı bakımından ailenin en kalabalık grubu Güney Slav dilleri Bulgarca, Boşnakça, Hırvatça, Karadağca, Makedonca ve Sırpçadır. Güney Slav dilleri arasında karşılıklı anlaşılabilirlik oranı yüksektir.
f. Bağımsız diller (Arnavutça, Yunanca ve Ermenice): Hint-Avrupa dillerinin Avrupa’daki iki yalnız dili Arnavutça ve Yunancadır. Birbirlerine pek yakın sayılamayacak derecede farklılıkları bulunan kuzeyde Geg, güneyde Tosk lehçelerinden oluşan Arnavutçanın yakın akrabası yoktur. Yunanca ve Kafkaslarda konuşulan Ermenice de diğer bir yalnız Hint-Avrupa dilidir.
Hindistan’dan Batı Avrupa’ya değin hemen hemen bütün ülkelerde konuşulan Roman (Çingene) dilleri de Hint-Avrupa dilleri ailesi içinde yer alır.
On yedi yüzyıl önce Anadolu’da konuşulan ve yazılan Hititçe gibi Anadolu dilleri ve Çin’in batısında kalan coğrafyada miladın ilk binyılında konuşulan Toharca önemli tarihî Hint-Avrupa dilleridir.
Baskça; İspanya ve Fransa arasında, Pirenelerde konuşulan Avrupa kıtasında Macarca, Maltız, Estonca ve Fince ile birlikte Hint-Avrupa dilleri ailesine mensup olmayan az sayıdaki dilden biridir.
B. Hint-İran Dilleri: Kafkaslardan Doğu Türkistan’a ve Bangladeş’e değin Asya’nı n güneyinde ve güneybatısında yer alan Hint-İran dilleri, Hint dilleri ve İran dilleri olmak üzere ikiye ayrılır.
a. Hint dilleri: Hint dilleri; devamlılık gösteren coğrafyalarda, Pakistan’ın büyük bir bölümü, Hindistan’ın merkezi ve kuzeyi, Nepal ve Bangladeş’te çok sayıda yazı dilinden oluşur. Hindustani adlı ortak dilin çatısı altında toplanabilecek Urdu dili (Pakistan) ile Hintçe konuşur sayısı bakımından en önemli dillerdir. Sindi, Batı Pencabi (Pakistan), Nepalce (Nepal), Keşmiri, Doğu Pencabi, Gucarati, Racasthani, Marathi vd. (Hindistan), Bengali (Bangladeş ve Hindistan), Sinhala (Sri Lanka) belli başlı diğer Hint dilleridir. Bu grupta yer alan Sanskrit, Hindistan uygarlığının klasik dili, Pali ise Budizm öğretisinin dilidir.
b. İran dilleri: Üç dört bin yıl önce Avrasya coğrafyasında konuşulduğu varsayı lan kuramsal Ana İrancadan gelişen İran dilleri, Ethnologue’un raporuna göre 87 sözlü ve yazılı dilden oluşan geniş bir ailedir. Hint dilleriyle birlikte, Aryan dilleri ailesinin (Hint-Avrupa) Asya kolunu oluşturan İrani dillerin konuşulduğu eşzamanlı coğrafya; doğudan batıya Çin’in batısından Sind Nehri, Pamir ve Süleyman Dağlarından Suriye’nin kuzeyine, Anadolu içlerine; kuzeyden güneye Aral Denizi ve Kafkas Dağlarından Basra Körfezi ve Umman Denizi’ne değin uzanır.
İrani dillerin konuşur sayısı ve kültür tarihi bakımından en önemlisi İran’ın resmî dili Farsçadır. Deri (Afganistan Farsçası) ve Tacikçe (Tacikistan Farsçası), İran Farsçasına oldukça yakındır. Kurmanci ve Sorani (Irak, Türkiye ve İran sınırları boyunca), Zazaki (Anadolu), Tatça, Talışça ve Osetçe (Kafkaslar), Beluçça (Pakistan ve İran), Peştunca (Afganistan, Pakistan), Pamir dilleri (Tacikistan, Çin, Afganistan, Pakistan) diğer belli başlı İrani dillerdir. Bu dillerden Osetçe, Tatça, Talışçanın Azerbaycan’daki değişkeleri ve Kurmancinin Ermenistan ve Gürcistan’daki değişkeleri Avrupa’da, diğer dillerin tamamı Asya kıtasındadır.
6. Ural dilleri: Asya’nın kuzeybatısı ile Avrupa’nın kuzeydoğusunda İskandinavya’dan Ural Dağlarına değin uzanan coğrafyada konuşulan ve Türk dilleri ile Hint-Avrupa dilleri tarafından bloke edilen Ural dilleri, Fin-Ogur dilleri ve Samoyed dilleri olmak üzere iki ana gruba ayrılır. Fin-Ogur dilleri; Baltık Denizi civarın da Baltık-Fin dilleri, Saami (Sami) veya Kuzey İskandinavya’da Lap dilleri, Avrupa Rusyası’nın kuzeydoğusunda Perm dilleri, Batı Sibirya’da ve Macaristan’da Ogur dilleri gibi birkaç alt gruptan oluşur. Baltık-Fin dilleri Fince ve Estonca, Ugur dillerinden Macarca en çok konuşuru bulunan dillerdir. Orta Avrupa’da konuşulan Macarca diğer Ural dillerinden izoledir.
Konuşur sayısı bakımından küçük dillerden oluşan Samoyed dilleri genel olarak Kuzey Avrasya’da Kanin Yarımadası’ndan Taymır Yarımadası’na kadar uzanan bir coğrafyada konuşulur.
7. Kafkas dilleri: Diller ve halklar dolambacı olan Kafkaslarda Kafkas dillerinin yanı sıra Altay dilleri (Azeri Türkçesi, Karaçay-Balkarca, Kumukça vd.), HintAvrupa dilleri (Rusça, Beyaz Rusça, Ukraince, Ermenice, Osetçe, Talışça, Yidişçe, Almanca vd.) gibi farklı dil ailelerine mensup çok sayıda dil konuşulur.
Kafkas dilleri üç aileden oluşur. Kartvel (Güney Kafkasya dilleri) ailesinin en önemli üyesi Gürcistan’ın resmî dili olan Gürcücedir. İkinci aile Kuzeybatı Kafkas dilleri (Batı Kafkas, Abhaz-Adıge dilleri), üçüncü aile ise Kuzeydoğu Kafkas dilleridir (Doğu Kafkas, Nah-Dağıstan dilleri). Kuzeybatı Kafkas dilleri, hukuki olarak Gürcistan’a bağlı; ancak Şilen Rusya Federasyonu’nun kontrolünde olan Abhazya’da ve Rusya Federasyonu’nun Karaçay-Çerkes, Kabardin-Balkar Cumhuriyetlerinde konuşulur. Bu dillerin Türkiye, Suriye ve Ürdün’de kopuntuları (diaspora) vardır. Kuzeydoğu Kafkas dilleri; Rusya Federasyonu’nun Çeçenya, İnguşetya ve Dağıstan cumhuriyetlerinde belli başlı yazı ve konuşma dilleri olan Çeçence, İnguşça ve Avarcadan oluşur.