Mesnevi, uzun olayların anlatılmasında kullanılan, beyitlerle oluşturulan, "aa/bb/cc..." şeklinde uyaklanan bir nazım şeklidir. Aruzun kısa kalıplarıyla oluşturulur. Uzun manzume veya kitap halindeki mesnevilere özel adlar verilmiştir. Türk edebiyatında ilk büyük mesnevi Yusuf Has Hacib'in "Kutadgu Bilig"adlı eseridir. Mesneviler Türk edebiyatının manzum romanları sayılabilir. Mesnevilerde olaylar bir masal anlatımı ile sürer. Her beytin kafiyesi ayrı olduğu için kolay bir nazım şeklidir. Bu nedenle uzun konular hatta ansiklopedik eserler dahi mesnevi nazım şekliyle yazılabilmiştir.
Mesnevi nazım biçimi İran edebiyatı kaynaklıdır. Arap ve Türk edebiyatına İran'dan geçmiştir. Mesnevilerde konuya doğrudan girilmez. Mesnevilerin kendine özgü bir düzeni vardır. Mesnevi bölümleri genellikle şu sırayı izler:
1. Mensur ya da Manzum Dibace (Önsöz): Mesnevinin yazılış amacı belirtilir.
2. Tevhid: Allah’ın birliğinin anlatıldığı bölüm.
3. Münacaat: Allah’a yalvarma, yakarma amacıyla oluşturulan bölüm.
4. Na’t: Hz. Muhammed’in övgüsünün yapıldığı bölüm.
5. Miraciye: Hz. Muhammed’in miraca yükselişi anlatılır. (Bazılarında yoktur.)
6. Medh-i Çihar-yâr-ı Güzin: Dört halifenin övgüsünün yapıldığı bölüm.
7. Yapıtın Sunulduğu Kişşiye Övgü: Genellikle zamanın padişahıdır.
8. Sebeb-i Telif ya da Sebeb-i Nazm-ı Kitap: Yazılış amacının belirtildiği bölüm.
9. Ağaz-ı Dâstan: Mesnevinin asıl konusuna geçilir. Bu bölüm kendi içinde türlü başlıklarla bölümlere ayrılır.
10. Hatime (Sonsöz): Yapıtın bittiğini bildiren bölümdür. Burada mesnevinin bitiş tarihi, adı ve sonsöz söylenir.
Mesnevilerde konu ne olursa olsun ilk dikkati çeken özellik olayın masalsı bir havada anlatılmasıdır. Akıl ve mantık sınırlarını aşan olaylar birbirini izler. Olayın geçtiği yer ve zaman belirsizdir. Konuda birlik sağlanmamıştır. Hikayenin bölümleri, birbirine eklenmiş ilgisiz parçalar gibi görünür. Doğa ve olayların geçtiği ortam betimlemeleri gerçeğe uygun değildir. Hikaye kahramanları gerçeğe uygun değildir. Hikaye kahramanları olağanüstü davranışlarda bulunur.
Konularına Göre Mesneviler:
1. Aşk konulu mesneviler
2. Mizahi mesneviler
3. Dini ve tasavvufi mesneviler
4. Ahlaki ve öğretici mesneviler
5. Savaş ve kahramanlık konulu mesneviler
6. Bir şehri ve güzelliklerini anlatan mesneviler
7. Düğün ve sünnet törenlerini anlatan mesneviler
Beş mesnevinin bir araya gelmesiyle oluşan yapıta “hamse” denir. Divan edebiyatında hamse sahibi olmaya çok önem verilirdi.