1609 yýlýnda Ýstanbul’da doðmuþtur. Ýyi bir eðitim görmüþtür. Ordunun deðiþik seferlerine katýlmýþ, birçok yeri gezip görmüþ, buralarda bilim adamlarýyla tanýþýp onlardan istifade etmiþtir. 1658’de Ýstanbul’da vefat etmiþtir.

Katip Çelebi tarihten týbba, coðrafyadan astronomiye, felsefeden dini ilimlere birçok alanda bilgi sahibi olmuþtur. IV. Murad döneminde gerçekleþtirilen Doðu seferlerine katip olarak katýlmýþtýr.

Ömrünü okumaya ve yazmaya adayan Katip Çelebi deðiþik alanlarda anlaþýlýr bir dille eserler vermiþtir. Çaðýndan önde giden bir bilim adamý özelliði gösterir. Ele aldýðý konularý sistemli bir þekilde iþlemiþ, düþüncelerini kanýtlama yoluna gitmiþtir. Eserlerinde bilimsel verilerden ve belgelerden yararlanmýþtýr.

Eserleri

Yirminin üzerinde eser veren Kâtip Çelebi’nin en önemli eserleri þunlardýr.

Fezleke (Fezleketü’t-Tevarih): Tarih-i Kebîr olarak da nitelenen bu Arapça eser, kâinatýn yaratýlýþýndan 1641 yýlýna kadar gelen genel bir tarih olup müellif hattýyla yazýlmýþ tek nüshasý Beyazýt Devlet Kütüphanesi’ndedir. 1592-1655 yýllarý arasýndaki olaylarýn anlatýldýðý Türkçe Fezleke ise Arapça Fezleke’ye zeyil mahiyetindedir.

Keþfu’z-Zünun: Kâtip Çelebi’nin yirmi yýl gibi uzun bir sürede hazýrladýðý bibliyografik eseridir. Arapça olarak kaleme alýnan eser, Kâtip Çelebi’nin adýný duyduðu veya bizzat görüp incelediði binlerce kitap ve o kitaplarýn yazarlarý hakkýnda bilgi veren ansiklopedik mahiyette bir eserdir. Kitap adlarýna göre alfabetik bir sýrayla düzenlenen eserde, kitaplarýn dili, yazýlýþ tarihi, konusu, müellifi, müellifin diðer eserleri gibi konularda bilgiler verilir. Kâtip Çelebi’nin bu eserinde, diðer kaynaklarda da tespit edilmiþ olan Arapça kitaplardan ziyade Türkçe ve Farsça eserler üzerinde durmuþ olmasý dikkat çekmektedir.

Keþfu’z-Zünun’da on beþ bine yakýn kitap ve risale, on bin kadar müellif adý geçmekte, üç yüzü aþkýn bilim dalý hakkýnda da bilgi verilmektedir. Keþfu’z-zünun’a çeþitli zamanlarda birçok zeyil yazýlmýþ, muhtevasý yeni bilgiler ýþýðýnda tamamlanmaya çalýþýlmýþtýr. Ýlk ilmî neþrini Gustav Leberecht Flügel, Latince tercümesiyle birlikte yedi cilt hâlinde gerçekleþtirmiþtir. Mýsýr ve Ýstanbul’da (1892) aynen basýlan eserin diðer bilimsel neþri, M. Þerefettin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge tarafýndan mevcut yazma ve basma nüshalarla zeyiller gözden geçirilip müellif nüshasýyla karþýlaþtýrýlarak yapýlmýþtýr (Ýstanbul 1971).

Cihannüma: Kâtip Çelebi, iki bölüm hâlinde hazýrladýðý bu coðrafya kitabýnýn ilk bölümünü denizler, ýrmaklar ve adalara, ikinci bölümünü karalara ayýrmýþtýr. Mehmet Âþýkî’nin Menazilü’l-Avalim’ini esas alarak yazmaya baþladýðý eserinde Batýlý kaynaklarý da deðerlendirmiþ, Ýspanya, Maðrip (Kuzey Afrika), Avrupa içleri ve muhtelif Anadolu þehirlerini, hatta Batýlý kaynaklara dayanarak Japonya ve bazý Uzak Doðu ülkelerini dahi anlatmýþtýr. Kâtip Çelebi esere bir dünya haritasý ile yüz kadar muhtelif harita eklemiþtir.

Muhtelif yazmalarý olan ve müellifin ölümü nedeniyle tamamlanamayan eser 1732’de Ýbrahim Müteferrika tarafýndan basýlmýþtýr.

Tuhfetü’l-Kibar fi Esfari’l-Bihar: 1645’te baþlayan ve yýllarca süren Girit Seferi dolayýsýyla, Osmanlý’nýn ilk devirlerinden 1656 yýlýna kadar deniz savaþlarýnýn anlatýldýðý bir eserdir. Özellikle Girit Savaþý’nda yapýlan hatalarý ve yenilgi sebeplerini ortaya koymasý açýsýndan çok önemlidir. Yazar, hatalardan kurtuluþ yollarýný eserinin sonunda kýrk tavsiye hâlinde toplamýþtýr. Osmanlý denizcilik tarihi için önemli bir kaynak olan eser çok ilgi çekmiþ ve 1729 senesinde Müteferrika Matbaasý’nda basýlmýþtýr. Tuhfetü’l-Kibar, Ýngilizce ve Fransýzcaya da çevrilmiþtir. Orhan Þaik Gökyay tarafýndan sadeleþtirilip notlar ilave edilerek yayýmlanmýþtýr (Kâtip Çelebi 2007)

Mizanül’Hakk fî Ýhtiyari’l-Ehakk: Ýslam dünyasýnda uzun zaman gündem oluþturan bazý güncel konularýn tartýþýlmasýna son vermek amacýyla yazýlmýþ bir eserdir. Kâtip Çelebi, 1656 yýlýnda kaleme aldýðý bu kitabýnda konulara akýlcý, faydacý ve uzlaþtýrmacý bir tavýrla yaklaþýr. Yazar, eserinin sonunda kendi hakkýnda da bazý bilgilere yer verir. Eski yazýyla üç kez basýlan (1864, 1869, 1888) eser, Ýngilizceye de çevrilmiþtir. Son olarak Orhan Þaik Gökyay ve Süleyman Uludað tarafýndan sadeleþtirilerek yayýmlanmýþtýr. (Kâtip Çelebi 2008).

Kaynak: XVII. Yüzyýl Türk Edebiyatý, Anadolu Üniversitesi, Eskiþehir, Ocak 2013.